ذکر چهل و هشتم
در حکایت چوب خوردن
مرکتای شحنۀ هرات
چون شهور سنۀ اربع و ستین و ستمائه در آمد، درین سال ملک اسلام [۲۸۸] شمس الحقّ والدّین به سرخس رفت و روز دیگر پادشاه ابقا خان چتر شاهنشاهی آسمان سای بر افراشت و ملوک نامدار و امرای کبار از یمین و یسار صف زدند و ولاة و حکام اطراف در دایرۀ خدمت بایستادند و صفداران پُردل و لشکر کشان قاتل چو فرقۀ عبید و زمرۀ موالی از دوردست در کمر خدمت زدند، شمس ملک الدّین پیش پادشاه ابقا خان آمد و نخست پادشاه را بستود و گفت:
شعر[ظهیر]
ایا شهی که گشاده است چرخ فیروزه بر آستان تو درهای فتح و فیروزی
به موضعی که طریق صواب کم گردد اشارت تو کند عقل را قلاووزی
برای نسخه تعدیل روز شب خُرشید کند ملازمت عدل تو شبا روز
بعد از آن عرضه داشت که « امیدوارم که پادشاه جهانگیر سخن من بپرسد.»پادشاه ابقا خان در حضور شاهزادگان و امرا و بزرگ[ان] همان حکایت که شاهزاده تبسین اقول پرسیده بود به تفحّص هر چه تمامتر بپرسید و جرم در گردن مرکتای ثابت گردانید. فرمان فرمود کهد مرکتای را هفتاد و هفت چوب بزنید تا بعد از ین به امثال این کار ها اقدام ننماید. امرا از ملک شمس الدّین در خواست کردند که « مرکتای را به ما بخش و چوب مزن .» ملک شمس الدّین سوگند عظیم یاد کرد که «تا مرکتای را چوب نزنند، من از خدمت پادشاه ابقا خان مراجعت ننمایم.» آخرالامر به شفاعت بسیار ملک شمس الدّین بیست و پنج چوب ببخشید.
مرکتای را به رسم مغول [ ۲۸۹] فروخوابانیدند و شلوار گشاده چهل و نه چون بزدند و گفتند که پنجاه دو چوب زدیم. ملک شمس الدّین « چهل نه چوب بیش نخورده است. ملک شمس الدّین گفت « ننبخشم». مرکتای گفت «این سه چوب را اگر ملک به سه سر اسب بفروشد منّت عظیم می دارم» ملک گفت
«نفروشم.» و روی به امرا کرد و گفت « اگر مرکتای این سه چوب دیگر نخواهد خورد، باز پیش پادشاه ابقا خان عرضه خواهم داشت که امرا از حکم پادشاه انحراف می جویندو بر خلاف فرموده می روند.» بار دیگر مرکتای را انداختند و سه چوب بزد[ند] . شمس الدّین بیاری را به علّت آنک آن عرضه داشت نوشته است، سی و هفت چوب بزدند و مرکتای را از شحنگی معزول گردانید.
بعد از آن شمس الدّین از نواخت و الطاف پادشاهی و اِصْطناع و تربیت سلطانی بر مملوک عصر بر سر آمد و به وقت مراجعت یرلیغ جهانگشای به تجدید و مزید ولایت در بارۀ او ناافذ گشت و به کرامات و افر چون سرا پرده و نوبت و طبل عَلَم مخصوص شده و به تشریفات فاخر از اسب و ساخت و کمر و شمشیر و درع و خفتان و جوشن و بَرگُستوان و کِسْوَت خاص اختصاص یافت.
شعر [ نظامی ]
زره دادش و خود و زریّن سِپَر کلاه و نگین تیغ و اسب و کمر
در اواسط ذی الحجّه سنۀ مذکور به طالع سعد رایات همایون در حرکت آورد و عنان صواب بر هرات یافت و چون به شهر هرات رسید بفرمود تا خلق [۲۹۰] در شهر درآیند و هر کس به جهت خود عمارتی کند و ائمۀ و اهل زهد و ارباب هنر را مال بی حدّ داد و رعا یا را به داد بذل برومند گردنید.