ذکر هشتم
در خرابی هرات، صانها
الله عن البلیّات، بار اول
چنین شنودم از راویان ستوده صفات و از پیران شهر معمورۀ هرات، صانها لله عنِ الآفات، که چون شاهزاده تولی خان با سپاه گران به مرغزار بشوران رسید، ایلچی [ی] زنبور نام به هرات قرستاد و گفت ملک و امیر و قاضی و خطیب و معروفان و مشهوران هرات باید که پیش رایات همایون و موکب میمون ما بیرون آیند تا از سَخَط جهانسوز و قهر زُهره آسای ما سالم مانند.
و در آن وقت از حکم سلطان جلال الدّین در هرات مَلکی بود موصوف به آئین رعیّت نوازی و مَنْعوت به روشِ داد و عدل. هنگام وَغا چون شیر شرزه و کاه سَخَط چون دریای موّاج،
شعر [سیف اسفراینی]
آن که چون رُمح او قدم برداشت جان رستم ره عدم بر داشت
تیغ عدلش چو در میان آمد از میان صورت ستم برداشت [۶۷]
در صف رزم او طراز ظفر نقش از بازویِ عَلَم برداشت
شعر[رشید وطواط]
اَبُو الْهَیْجاءِ فی الْهَیْجاءِ لَیْتٌ هَصُورٌ یَفْرِسُ الْاَعْداءَ سَیْفُهْ
هُوَ الْمَلِکَ الَّذی فی کُلِّ حالٍ یُکَرَّمُ جارُهُ وَ یُعَزُّ ضَیْفُهْ
او را ملک شمس الدّین محمّد جوزجانی گفتند. چون خبر وصول شاهزاده تولی خان با سپاه بی حدّ به ملک شمس الدّین محمّد رسید، کار حرب را بساخت و از جوانب رایات اسلام را برافراشت و بر هر دروازه مرد با آوازه ای تعیین کرد و هر گذری را به سروری سپرد و هر مسکنی را به تهمنتی داد.
و در تواریخ چنین خواندم که در آن وقت در هرات صد و نو هزار مرد سپاهی در قلم آمده بود. چون ایلچیان شاهزاده تولی خان به هرات در آمدند و سخنان شاهزاده تولی را به ملک شمس الدّین محمّد رسانیدند، ملک شمس الدّین برفور ایشان را به قتل آورد و گفت «هرگز آن روز مبادکه من مسخّر و مأمور کفار
کردم». روز دیگر که خبر قتل ایلچیان به شاهزاده تولی خان رسید، در غضب رفت و فرمان فرمود که لشکر یکسر از جوانب شهر حمله آرند و هر تاژیک هروی که در دست ایشان گرفتار گردد، زنده نگذارند. سپاه کینه خواه بر کنار او چون ابر سیاه از اطراف شهر در آمدند. ملک شمس الدّین محمد جوزجانی به حکم کلام ربّانی که « حِرِّضِ الْمُوءُ مِنِینَ عَلَ الْقِتالِ»۱ مردان مرد و شجعان روز نبرد را در معرکه به انواع طَعْن و ضرب حریص می گردانید و بر قتل و فَتْلِ آن جماعتِ بُر عداوت رغبت می افزود. و سکان شهر هرات از برای دفع هوان و ابقاء عرض و حفظ اولاد و اموال خود از سر جان عزیز برخاسته بودند و با آن طایفۀ بد دین مقابله می شدند و مقاتلت می کردند و سپاه کفار ساعت به ساعت از بیرون [۶۸] حمله می آوردند و چون کوه خود را گروه گروه پیش می انداختند و محاربت و مبارزت می نمودند.
از جانبین جنگ چنان شد که پنداشتی که رستخیز در گریز و یا فلک گردنده در اُفت و خیز است، و از ارتفاع افواج امواج بحار خوهن گردنکشان رستم و شان چهرۀ نیلوفری چرخ چنبری نه دری ارغوانی.
شعر [دقیقی]
تو گفتی که از خون گردنکشان همی غرق خواهد شدن آسمان
آن روز از طرفین قُرب سی هزار کس از دیندار و کفّار به درجات نعیم و درکات جحیم مقیم شدند و از معتبران و اکابر درگاه شاهزاده تولی خان هزار و هفتصد بهادر نامدار به قتل رسید. هفت شبانروز برین نوع از هر دو جانب با هم حربی کردند که اگر رستم دستان که نتیجۀ سام نریمان است، آن حالت با فزع را که از ظهور قیام قیامت خبری داد مشاهده کردی، در حال گفتی:
شعر[اسدی]
بدین سان زد و گیرِ نام آوران نه دیدم، نه بشنیدم از سروران
روز هشتم که آفتاب جهانتاب لشکر شعاع را ر میدان مطالع کشید، از جانبین
شعر[نظامی]
خروش کوس و بانگ نایْ برخاست زمین چون آسمان از جای برخاست
سپهداران عَلَم بالا کشیدند دلیران رخت بر صحرا کشیدند
۱.قرآن، انفال/ ۶۵ « مؤمنین را بر جهاد بر انگیزد».
عساکر شاهزاده تولی خان به دروازه ها نزدیک رسیدند و به یکبار گُرز های گاو سار و خنجر های آبدار بر آوردند و بر خلق شهر حمله کردند. لشکر اسلام گروه گروه، صدگان و دویست گان، بیرون می آمدند و با سپاه کفار بر می آویختند و عاقبت الامر طایفه ای بی روح می شدند و قومی مجروح باز می گشتند. [۶۹] ملک شمس الدّین جوزجانی در آن روز بُر آفت از غایت بسالت،
شعر [روحی]
همی کوشید چون شیر و همی غریّد چون تندر همی جوشید چون بحر و همی کوشید چون گردون
و به هر طرف که حمله می آورد کفار چون رمه از گرگ و آهو از شیر، از پیش زخم شمشیر او می گریختند، و این معنی بر زبان جاری داشت:
نظم[عنصری]
با چنین کس که تواند که برابر گردد؟ گر همه فیل دمان یا که غضنفر گردد
از قضا را زخمی گران بدو رسید و هم بدان زخم جان به قابض الارواح تسلیم کرد. چون شاه با جاه بساط بسیط شهر هرات از اسب دولت و رفعت پیاده گشت، فیلان جنگی چون فرزین رخ به سوی کژروی آوردند. بعضی از اکابر و جماهیر شهر گفتند که با شاهزاده تولی خان ایل می شویم، و قومی گفتند که حرب می کنیم. اختلاف و دو گروهی در میان خلق هرات ظاهر و آثار قهر قهار مجید از عالم علیاء « اِنَّ بَطْشَ رَبَّکَ لَشَدید»۱ به ظهور پیوست و آفتاب اقبال خطّۀ هرات از برج شرف و کمال به خانۀ هبوط و وبال و درجۀ زوال تحویل کرد و ساکنان صوامع جبروت ندای « اَلشُّهَداءُ مِن جُلَساءِ الآنْبیاءِ فی الْجَنّة» به گوووش هوش سُکّانِ هرات فرو خواندند.
القصّه، به تقدیر حیّی که هرگز نمیرد و زنده ای که نیستی نپذیرد، شاهزاده تولی خان شهر هرات را از نهج صلح فتح گردانید و فرمود تا تمامتت خلق را به چهار بخش کردند و هر بخش را به دروازه ای بیرون بردند و به قتل رساندند. در هر گامی نیکو نامی را سر بریدند، و در هر قدمی رستمی را بکشتند، و درهر جوئی دلجوئی را گردن زدند، و در هر باغی چشم و چراغی را ناچیز کردند، و در شیب هر بنۀ خاری گُلعذاری را بسوختند، و در هر چاهی خون شاحب چاهی بریختند، و بر هر سنگی
۱.قرآن، بروج /۱۲ «بی گمان سختگیری پروردگارت سهمگین است.»
سرهنگی را سر کوفتند.
شعر[مؤلّف]
در و دشت از کشته چون پُشته بود به هر گام صد نامور کشته بود[۷۰]
سر بی تنه از فراز و نشیب فتاده به سانِ دوال و رکیب
زخون کشته بُد روی گیتی چو لعل همه مغز سر بود در شیب نعل
چه مایه دلیرانِ فرخنده رای که افتاده بودند بی دست و پای
به هر گوشه صد دلبر نازنین نهاده به خواری جبین بر زمین
به هر گام نام آوری بی روان فتاده ز زخم عمود گران
زخون، خندق شهر در موج و جوش همه دشت پُر دست و بازو و دوش
در تاریخ سراج منهاج۱ چنین مذکور و مسطور است که بر هر طرف شهر ششصد هزار آدمی را به قتل رساندند و قُرب صد هزار دختر چهارده ساله به اسیری گرفت. و آن روز تا نماز خفتن کُشش کرد. بعد از نماز خفتن، شاهزاده تولی خان فرمان فرمود که بیش کسی را به قتل نرسانند از خلق هرات. هنوز قُرب دویست هزار باقی مانده بودند. امّا اصَحّ آن است که از بیرون شهر هرات چون مولاناء مرحوم شیخ الاسلام خواجه ناصر الدّین چشتی و امیر کبیر محمود بن خلیل۲ ابن حسام الدّین الب حاجب و خواجه ابوبکر خنبه ای شنودم که ایشان گفتند که ما از پدران خویش که در وقت شاهزاده تولی خان در هرات بوده اند چنین سماع داریم که شاهزاده تولی خان در مقابل دروازۀ فیروز آباد صف کشیده بود. بعد از هفت روز که از طرفین مرد بی حدّ به قتل پیوست، شاهزاده تولی خان با سوار دویست پیش راند. چون به لب خندق رسید، بایستاد و خود از سر برگرفت و گفت «ای هرویان! بدانید که منم دُرَّ شرفِ صدفِ دریای گُهر بخشی چنگیز خانی و شهرۀ دوحۀ باغ اقبالِ جهانبانی، خاقان عهد و افراسیاب زمان، شاهزادۀ پادشاه نژاد، تولی خان بن پادشاه،
۱.سراج منهاج: قاضی منهاج سراج، مؤلف «طبقات ناصری» است که کتاب خود را در بحبوحۀ حوادث شگرف دهۀ ششم قرن هفتم هچری سعنی مقارن سقوط خلافت عباسی و ظهور ممالیک بحری وانقراض ملوک ایّوبی مصر و دمشق به دست ممالیک و مغول تألیف کرده است. این اثر گرانسنگ توسط عبدالحیّ حبیبی تصحیح و تحشیه و چاپ (لاهور ۱۹۵۴) شده است ۲.متن: حلیل.
جهان پناهِ انجم سیاه، چنگیز خان.[۷۱]
شعر[رشید و طواط]
اَنَا الْمَلِکُ الَّذی فی کُلَّ حالٍ صَوارِمُهُ مَفاتیحُ الْبِلاد
شعر[ نظامی]
منم آن که فرخاش کار من است به رزم اندرون بخت یار من است
نهیبم همه دشت را خون کند شکوهم همه کوه هامون کند
چو شمشیر من بر فروزد همی زمین آسمان را بسوزد همی
سنان من از ابر خون آورد نهنگان ز دریا برون آورد
ز سُمّ سمندم بتابد هزبر ز زخم کمندم بپرهیزد ابر
زشمشیر من شیر بیجان شود ز کوپال من فیل بیجان شود
گذر یابد از سنگ پیکان من که باد آفرین بر تن و جان من
اگر می خواهید که همه به جان اممان یابید و خرمن حیات اوقات خوش شما از جَمَرات آفات کین کش ما نسوزد و نهاد و بنیاد صحراوات و جبال این بلاد از قلع و استیصال محفوظ ماند، دست از محاربت باز دارید و پای از مبازرت پس کشید و روی به سوی طاعت دارید و انقیاد آرید و به ضعف آنچه هر سال از متوجهات این ولایت به عمال سلطان جلال الدین می رسانده اند، به نواب ما رسانید تا شما را از تربیت شاهنشاهی و مکرمت پادشاهی ما برخورداری موفور حاصل آید.»
و بر آنجه که گفت سوگند های سخت یاد کرد. چون خلق شهر هرات از لفظ شاهزاده تولی خان آن بیمان بشنودند، همه مایل و راغب صلح گشتند. اوّل عزالدین مقدم هروی که به حکم سلطان جلال الدّین والی جامه بافان بود، با صد جامه باف هر یک با نُه تا جامۀ قیمتی بیش شاهزاده تولی خان رفت و بعد از وی، تمامت اعیان و سروران هرات از شهر بیرون رفتند. شاهزاده دوازده هزار تن را که از متعلقان سلطان جلال الدّین بودند به قتل رساند و باقی خلق را به هیچ زحمتی متألّم نگرداند و ملک ابوبکر مرجقی را در هرات نصب گردانیدو از مقربان درگاه[۷۲] خود مغولی منکتای نام را به شحنگی نامزد فرمود و بعد از هشت روز مظفّر و منصور با غنیمت بی قیاس مراجعت نمود.