ذکر سی ام
در چوب۱زدن ملک شمس الدّین،
اباچی بن قنقوردای نویین را
چون شهورت سنۀ تسع و اربعین و ستٌمائه [=۶۴۹] درآمد، درین سال ملک اسلام شمس الحقّ والدّین، اباچی بن قنقوردای نویین را چوب زد. و سبب آن بود که چون ملک شمس الدّین بیست روز در تکناباد توقف کرد، بعد از آن به جانب همقتو نویین حرکت فرمود. چون فرسنگی چند برفت، فرود آمد در مرغزاری که ریاحین و ازهار آن چون نجوم فلک تابان بود و چشمه سارِ او چون انهار جنّات و چشمۀ حیوان [۱۹۳] درخشان. و در آن نواحی قنقوردای نویین با سپاه خود به شکار برنشسته بود. پسرش اباچی با ده سوار از لشکر جدا افتاد. بر پشُته ای بر آمد تا نظر کند که پدرش بر کدام طرف است ناگاه از دور بارگاه انجم سپاه ملک شمس الدّین را با چندان خیامِ طناب در هم بافته و سایه بان های عالی برافراشته بدید. ملازمان خود را گفت که ((این بارگاه بدین بزرگی و این لشکرگاه بدین دلپذیری از آنِ کیست، و این طایفه چه کسانند؟)) گفتند((ای خدیو زاده ، ما نیر در این تفکّر و اندیشه ام)).
اباچی هنوز کودک بود و از گرم و سرد و خیر و شرّ جهان ی خبر . در حال لازمۀ ((اِلشَّبابُ شُعبَۀٌ مِنَ الجُنُونِ ))۲ عنان تمکّن از دست تصرٌفش بربود .با دو سوار از بالای پشته فرود آمد و بی هیچ رُعب و دهشت در میان خیمه ها راند و همچنان و نوبتیان ملک زد و گفت ((ای تاژیکان
شعر [ربیعی]
بگوید کان باراگاه بلند به پیش اندرون بسته اسب و سنمد
از آنِ کدامین جهان داور است که لشکر کهش مینو دیگر است؟
سپه چند و این شاه را نام چیست؟ درین مرزواین بوم شان کام چیست
____________________________________________________________۱. متن: جواب . ۲. حدیث نبوی.
____________________________________________________________۲۲۶ تاریخ هرات ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــچون نظر ملک شمس الدّین بر اباچی افتاد و این انبساط و جسارت او را بدید، از حضّر درگاه چندین تن را گفت بروید وآن کودکی بی ادب را پیش من ارید. چون اباچی را پیش او حاضر گردانیدندف از سر غضب بانگ بر وی رد و گفت ((ای پسرک! تو چه کسی و چه نام داری و تعلّث به که داری و به کدام دل و زهره چنین گستاخ و بی حجاب به لشکرگاه ما درآمدی و از شرایط یُسُون و بَساق۱پادشاه چنگیزخان و غافل ماندی؟))[۱۹۴]
اباچی بترسید و خوف عظیم بر وی غالب شد. در جواب گفت که من ((من پسر قنقوردای نویین ام که امیر این سر حدّ است، و مرا اباچی خواند. آقا و ابنی۲من به شکار برنشسته اند. من دو روز شد که ازیشان جدا ماندهام و راه غلط کرده . چون این گلّه ها و خیمه ها را بدیدم گمان بردم که لشکر افغان است )).
ملک شمس الدّین بفرمود تا اباچی را فرکشیدند و هزده چوب به رسم مغول بزدند و هم از آن راه که آمده بود، بازگرداند. ملازمان ملک شمس الدبین از آن حالت بغایت متتردّد و منفعل گشتند و با هم گفتند:
شعر[ربیعی]
از این کار ، دیگر شود نام ما همه رزم باشد سرانجام ما
هر آینه قنقوردای نویین از یان معنی برنجد و میان او و ملک اسلام خلاف و منازعت هرچه تمام تر ظاهر گردد.
____________________________________________________________۱. یساق: به صورت های گوناگون از جمله یاساق،یسق،یساغ،یاسق،یاسه،یاسانیر در منابع فارسی ضبط شده است . این واژه ها از بان مغولی به ترکی و از زبان ترکی به فارسی راه یافته است. اصصل واژه در زبان مغولی ((جاساغ))و به معنای فرمانروایی،حکومت،اداره کردن،قانون،تنبیه،کفیرو جرا است و در آن زبان ((جاساغ یوسو))به معنای قوانین و رسوم،و ((جاساغچی)) به معناب قاضی آمدن است . با حمله مغول ها این واژه ها وارد زبان فارسی شد.
２ اقا و اینی : ((آقا)) به معنب برادر بزرگ است که از زبان مغول ها به زبان ترکی داخل شده .آقا در زبان ترکی بیشتر به صورت ((آقا)) نیز نوشته می شود جز معنای اصلی آن به معنا عموی کوچک یا عموی کوچکتر از پدر نیز به کار رفته است . ((اینی)) نیز در زبان ترکی به معنا برادر کوچک است. در نوشته های فارسی همواره ((آقا)) و ((اینی))با یکدیگر امده است این دو واژه نخستین بار در زبان فارسی در جهانگشای جوینی ، ج۱،ص۲۲۰آمده اند .
____________________________________________________________ذکر سی ام/ در چوب زدن ملک شمس الدّین ...... ۲۲۷ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــالقصّه چون اباچی پیش پدرش آمد ، به هابهای بگریست و کلاه بر زمین زد و فریاد بر آورد که ((ای پدر، ملک شمس الدّین کُرَت با من چنین کرد و مرا در میان چنین هزار تاژیک برهنه چوب زد و هر چند گفتم که من گسر فلانم ، نشنود)).قنقوردای مرد خردمند و پیش بین بود و درایت وکیاست تمام داشت. گفت ((فرزندم، نشنودهای که گفته اند ((رُبَّ اَلَم خَیرٌ مِن نِعَمَ؟ ملک شمس الدّین کُرَت ترا به راه ادب کرده است و این تادیب که به جان۱ تو فرمود از غایت شفقت و تربیت است و از نهایت مرحمت و عنایت )).
روز دیگر ده تن از مقرّبان درگاه خود را با یک سر اسب تازی و ده سر گوسفند و چند طلمه قمیر۲\یش [۱۹۵] ملک شمس الدّین ۳ فرستاد و ګفت که ((ملک را بگوئد که چون به سمع من رسید که به شبب ترک تدبی پسر مرا ملک اسلام بزده است، از اظهار این معنی بغایت خوشدل شدم و قوی حال گشت [م] ؛ از خداوند و دوستان همین شیوه سزد که همگنام را با شبانی دلالت کنند و استدعائی نمایند که منافع ایشان منوط و مربوط باشد. پسر من بنده و فرزند ملک اسلام است. اگرش چوب زند و یا به قتل رساند ، حاکم است)).
چون فرستادگات قنقوردای نویین به خدمت ملک شمس الدّین آمدند و سلام و گیام قنقوردای نویین برساندند، ملک شمس الدّین ایشان را بنواخت و از برای قنقوردای تنشوفات گرانمایه فرستاد. بعد از آن به ده روز پیش هلقتو نویین رفت هلقتو نویین در باب و روز دیگر بر سر جمع در حضور امرار از اِصطناع و تکریم و الطاف هر چه ممکن بود دمبذول داشت و جاهو را تشریف خاص پوشانید و وُحُوه درگاه ملک شمس الدّین را به زر و اسب و جامه و برده از خویشتن خوشنود و رَطبُ الاّسان
____________________________________________________________۱. متن: بجای .
۲.کذا فی المتن. ظاهراٌ باد قمیز باشد . قمیز لفظ ترکی است. نو شابه ای است مستی آور که ترکان و مغولان از ترشاندن شیر مادیان به دست می آورده اند. آنا سنگ را مکرّر داغ می کردند و ظرف شیر فرو بردند تا شیر کلاملاٌ ترشیده و آماده نوشیدن می شد. قمیز در میا ترکان بسیار رایج بود است و این واژه با اندک تفاوتی در همۀ زبان های ترکی وجود دارد. بنا به تصریح آقای محمد روشن، گردیزی صاحب ((زین الاخبار)) نخستین کسی است که واژۀ قمیز را رد اثر خود ( ص۵۵۳) به کار برده است. تعلیقات بر جامع التواریخ؛ ج۳، ص ۲۳۸۸. ۳. متن: شمس الدّین.
____________________________________________________________۲۲۷ تاریخ هرات ____________________________________________________________گدانید. نُه روز متعاقب ملک را طُوی کرد و هر روز اسبی برو بخشید و گفت ((ای ملکِ فرّ، از اینجا تا آب سند، بلک تاوسط هند ، از ملوک و امرار حکّام و ژُعَما هر که به خدمت تو نباید و خراجگذاری ورعیّتی قبول نکند به حسب بُنیانُ المُلک المُوافَقَۀُ۱ به کنگاچ ۲ و موافقت یکدیگر در قلع و احجاف و قتل او تا جان داریم بکوشیم)).
ملک شمس الدّین بر هلقتو نویین آفرین خواند و گفت ((مرا به خدمت امیر کبیرِ نکو ضمیر استظهار تمام است و به یمن قوّت مکنت او بدین سرحدّ آمده ام)) هلقتو نویین از آن تَفَقُّد و آفرین ملک شمس الدّین رارجند و خوشدل گیت و به تازگی او را در کنار گرفت و کمر مرصّع گرانمایه از میان بگشاد و بدو داد و مبغ پانصد خروار غلّه . بانصد سر گوسفند جهت مطبخ او بر وکلاء خود حواله فرمود و هر [یک] را از ملازمان او تشریف فاخر و خلعت ملکانه بخشید. [۱۹۶]
____________________________________________________________
۱ . من کلام هارون الرّشید.
۲ . کنگاچ: واژه ای است ترکی از مادۀ ((کنگا)) به معنی سخن گفتن، قرار گذاتشه، کنار آمدن. در نوشته های فارسی به صورت کینکاچ؛ کنکاش ، کنکاج آمده است. کهن ترین نوشتۀ فارسی که واژۀ کنگاچ در آن به کار رفته (سفرنامه ناصر خسرو))است (ص ۱۴۸)