ذکر هشتادم
در حرب پادشاهزده دُوا
بن بَراق با خلق کوسویه و فوشنج
راوی چنین گفت که چون پادشاهزاده دُو به وقت مذاجعت بع دو فرسنگی* کوسویه رسید، سواری[ی] چند به کوسویه رفتند و گفتند که پادشاه[۴۰۸] جهانگیر دُواخان با چندین هزار مرد جنگی می رسد ، به استقبال آئید و شرایط ایلی و انقیاد ۲ به تقدیم رسانید . شهاب الدّین زیرک که ملک کوسویه بود و اشراف و صُدُور ولایت گقتند که ما پیش سپاه دُوا بیرون نخواهیم آمد؛چه، تمامت ممالک خراسان را خراب کردند و قُرب دویست هزار مردم از عورات و اطفال مسلمانان اسیر گرفت[ند] . میان ما ایشان جز حرب هیچ چیز دیگر صورت نخواهد بست. آ« سواران غمناک۳ گشتند و پیش پادشاهزاده دوا آمدند۴ و عرضه داشتند که ساکنان کوسویه باغی اند و چندین حکایتها گفتند. پادشاهزاده دُوا در غضب رفت . پرسید که ((آن موضع که ایشان پناه بدانجا برده اند از سنگ است یا از گِل۵؟)) گفن که (( از گل است)) پادشاهزاده وا بخندید و گقت که ((من خود فرض کردم که از روی آهن است. به یک حمله آن حصار را با زمین برابر گردانم.))
شهر[دقیقی]
گر ایدون که سنگ است یا آهن است ویا جای شیران و اهریمن است
به یک۶ حمله اش پست و ویران کنم چراگاه کرکان و شیران کنم
روز دیگر که شهسوار انجم خنجرِ زراندو از قُرب صبح صادق برکشید و در مغارب را از چهر شعاع بخش خویشتن چون [۴۰۹] گلشن روشن گردانید،
______________________________________________________________________
۱ . اصل: هفتاد هشتم.
*. کوسویه یاکوسو، شهرکی است در غرب هرات که اکنون آن را کُهسان یا کوهستان گویند.
۲ .اصل: انقتاد. ۳ . اصل: سوارار غماک . ۴ . اصل: دو آمدن.
۵ . اصل: از سکست یا ارکل. ۶ . اصل: بتک.
ذکر هشتادم/ در حرب پادشاهزاده دُوا... ۴۳۳
پادشاهزاده دُوا با آ« لشکر ب حساب ۱ پای در زکاب آورد و روی به وی حصار کوسیه نهاد ؛ به مثابتی که ارکان زمین از بار سلاح مواکب تزلزل پذیرفت و سقف آسمان نیلگون از زخم نعل مراکب در جنبش آمد.
اِذا نَحنُ سِرنا بَینَ شَرقٍ وَ مَغرِبٍ نَحُرِکُ یَقظانَ الترابِ وَ نائِمَه
چون ما برویم میان مشرق و مغرب
در حرکت آریم بیدار خاک را خواب کننده خاک را
و گرد گران از صفۀ اَغبر خاک به طارم معظم اخضر افلاک رسید و بر روی هوا از تکاثف ۲ غبار ابر تیره پیکر یک ۳ زمین دیگر پیدا شد.
شعر
اَظَلَّهُم لَیلٌ مِن النَّقعِ لَم یَکُن سِوَی الَبیضِ وَالسّمرِ اللٌدانِ کَواکِبُه
سایه انداخت بریشان شبی ازگرد۴ نبود
جز شمشیرها نیزه ها نرم ستارگان آن شب
چون به نیم فرنگی حصار کوسویه رسید نزول کرد و از شاهزادگان و امرای سپاه چهار تن را پیش خواند. یکی چون شاهزده ایاکن ، و دوّم شاهزاده سابان ،،و سیم تیمور که امیر لشکر بود چهارم یسور بزرگ و از سپاه خود دوازده هزار مرد جنگی بدیشان داد با دوازده منجنیق و صد مرد نفط انداز و گفت ((چنان خواهم که در یک حمله حصار کوسیه را فتح کنید و تمامت سُکٌان او را به قتل رسانید.)) این نامبردگان با دوازده هزار سوار روز دیگر پیش از طلوع نیّراعظم از جهار طرف حصار کوسویه درآمدند[۴۱۰] و جمله پیاده کشتند و چن فیلان آشفته و شیران خشم آلوده با خلق کوسویه در حرب و ضرب آمد[ند].
شهاب الدّین زیرک که مهتر مردم کوسویه بود [با]* طایفه[ای] از دلاوران و نامداران چون. پهلوان محمود بن اسعد ئ تاج الدّین علیشاه بعلی ئ نجیب اسد و وجبه الدّبین ابوبکر و ساه رمره[و]* دیگر از کماة رجال کوسویه از حصار بیرونآمده و با چندان هزار کافر معلون و مقاتلت و مقاومت قیام نمود. ساعت بساعت قوم از لشکر پاشداهزاده دوا به اواز بلند می گفتند که((ای گروهی که بدین کلاتۀ ختاکی از
________________________________________________________________
۱ .اصل: با لشگری بی حساب . ۲ .اصلک یکایف.
۳ .اصل:ملک. ۴ .اصل: کرت.
۴۳۴ تاریخ هرات
بیباکی مغرور گشته اید و بدین چهار دیوار مختصر مسرور شده و قدم در دایرۀ جنون نهاده، هیچ می دانید یا نه که این پاشداهزاده جهانگیر در توران زمین چه ها کرده است؟ و به چه صفت قلاع و حُصُونی را که سر برج هر ک سر بالای تارک فلک البروج می سود شجعا بصر از حضیض او نمی گذشت و وهم تیزتک۱ به ذروۀ آن نمی رسید ، فتع کرد؟ و به چه نوع از خوناعادی و باغیان و منازعان روی زمین را محمرواز غوانی گردانید و نسور و طیور و سبع و ضبع را از اجساد دشمنان و جَماجِم مخالفان قوت۲ ابدی و طعمه سَمَدی ۳ بخشید؟))
شعر[ابوالعلائ]
فَتَنهَلُّ مِن اَعدایِهِ البَیضُ وَالقَنا وَ تَشبَعُ مِن حُسادِهِ الذَُنبُ وَ النَّسرُ
پس سیراب می شود از خون او شمشیر ها و نیم نیزه
و سیر می شود از بدن خواهان او گرگ و کرکس
خلق کوسویه آن سخنان را باد می پنداشتند و بسانت آتش بر روی کفّار تیر می انداخت[ند] . روز دیگر پاشداهزاده دُوا فرمان فرمود تا بیست ۴ [۴۱۱] هزار مرد به پای حصار رفتند و حصار را چون حلقۀ انگشترین در میان آورد[ند] . دوازده شباروز از جانبین
شهر[دقیقی]
به تیر و کمان وبه تیغ و سنان۵ یکی جنگ کردند با هم چنان
کز آوردشان چرخ ناپایدار به خود بربپیچید و بگریست زار
زبس کوشش و کبنه و شور و جنک به درا فتاد آتش اندر نهنگ
ز بس موج خون، خاک پیدا نماند کسی را امیدی به فردا نماند
در این دوازده بشاروز قُرب هفصد مرد نامدار و چهار امیر بزرگ از سپاه پاشداهزاده دُوا به قتل رسید و چند تن از شجعان و مبارزان کوسویه کشته شدند .با وجود آنک دوازده منجنیق نصب کرده بودند ، ایشان را فتحی دست نداد. پادشاهزاده دوا از آن حالت بغایت مضطرب و منفعل گشت و بر شاهزادگان و امرا و و جُوُه سپاه غضب ه رچه تماتر ظاهر گردانید و گفت که ((من این عار و شماتت را کجا برم که نود هزار
______________________________________________________________________
۱ . اصل: تیرتک. ۲ .اصل: قرب. ۳ . اصلک اسمدی .
۴ . متن: بست. ۵ . اصل:تیغ و سنان.
ذکر هشتادم/ در حرب پادشاهزاده دُوا... ۴۳۵
مرد نامداراز فتح این حصار که به مثابت چهاردیواری بیش نیست ، عاجز آمده اند؟ )) سه تن از امرا و مبارزان سپاه او یکی چون خواجه بهادر و دیگر طغان بهادر و سیٌم چله بهادر زانو زدند و گفتند که (( اگر پاشداه جهان ده هزار مرد و پنجاه خَرَک به ما بندگا[ن] * ارزانی فرماید، ما به دولتِ روزافزون پادشاه جهان در یک زمان این حصار را ویران کنیم.)) پادشاهزاده دوازه هزار مرد بدیشان داد. روز دیگر از اول بامداد به پای حصار آمدند و از وانب دست به تیر انداختن ئ سنگ منحنیق ردن برآموردند . آن روز تا هنگام شام از طرفین حرب کردند. روز دیگر نماز پیشین را چله بهادر و خواجه بهادر به قتل رسیدند. پادشاهزاده دُوا از قتل ایشان غمناک شد. پرسید که (( در این حصار[۴۱۲] چند مرد باشد؟)) امرا گفتند ((حالیا آنچ ما می بینیم که حرب می کنند مرد دویست نباشد .)) پادشاهزاده دُوا گفت ((تا این دویست مرد را به دست خواهیم آورد دو هزار مد[ده * ما[ن]* به قتل خواهد پیوست و دو سه هزار مجروح خواهد شدو مصلحت در آن است که ترک این حصار ها کنیم.)) امرا گفتند که ((هرچه حکم یرلیغ بزرگ پاشداه جهان باشد، بر ن موجب به تقدیم رسانیم.))
در اثنای این حالت باتُاق اشراف و اکابر کوسویه شهاب الدّین زیرک با دو تن از حصار بیرون آمد و چون پیش پادشاهزاده دوا رسید شرایط خدمت و دعا به تقدیم رسانید و گفت((پادشاه جهان و جهانیان را تا انقضاء عالم و انتها بنی آدم زندکانی بادو من بنده والی و مرزبان این قصبه ام. مرا رعیِت به بندگی پادشاه جهان فرستاده اند و می گویند که اگر پادشاه جهان از سر کمال قدرت پاشداهی قلم ورقم عفو و صفح بر جریدۀ عصیان و طغیان ایل می شویم و پیش لشکر جرٌار و سپاه نامدار او بیرون آئیم.))
پادشاهزاده دُوا از آن معنی خرّم و مبتهج گشت . امیر بیلاقنام را بیست تن نامزد فرمود که ((با این والی کوسویه به حصار درآی و یرلیغ امان بر خلق حصار خوان)) روز دیگر شهاب الدّین زیرک و بیلاق به پای حصار آمدند . مردم حصار بانگ بر ایشان زدند و گفتند که (( اگر بیشتر خواهند آمد۱ تیر خواهند خورد)) شهاب الدّین زیرک گفت که ((ای قوم، مگر شما دیوانه شده اید۲ ازین نوع سنخانها می گوئید؟ یرلیغ و خطّ امان و ایلچی پادشاهزاده دواخانه آورده ام . دربگشائید تا درآئیم .)) مردم
______________________________________________________________________
۱ . اصلک خواهد آمد. ۲ . اصل:شده اند.
۴۳۶ تاریخ هرات
کوسوبه گفتند که (( ما از آن اندیشه برگشتیم .))
و آن چنان بود که چون به مشورت اشراف و اکابر و اعیان و اماثل کوسوبه[۴۱۳] شهاب الدّین زیرک از حصار بیرو آ»د، مرد[م] کوسویه با هم گفتند که((بد کردیم که شهاب الدّین زیرک را پیش پادشاهزاده دوا فرستادیم؛چه، به هیچ نوع ما را بر لشکر او اعتماد نیست خاصّه که چندین مرد نامدار امرای کبار سپاه او را به قل رسانده ایم.)) شمس الدّین مهدب را که از زعما و اعیان کوسویه بود بر سر خود والی کردند وبا هم عهد بستند که تا جان دارند با لشکر کفّار حرب کنند .
القصّه چون شهاب الدّین زیرک را در حصار نگذاشتند، بیلاق بیش شاهزده دُوا آمد وآنچه که دیده بود و شنوده ، عرضه داشت. پادشاهزاده دُوا در غضبرفت. فرمان فرمود که در این نزدیکی هر جاه که درختی و دری و بُنی باشد۱ و چوبی و پُلی همه را بیارند و در مقابل حصار بلند[ی] بسازند. سه ور زدیگر تمامت لشکر از پنج فرسنگی اشجاری یافتند به پای حصار آوزدند و چندان درخت و خاک و خاشاک بر زیر هم انداختند که به ده گز۲ از بلندتر شد و از حصار مبارزان تیرانداز ازقُرب دویست تیر را در آتش بتافتند و به وس یآن بلندی که ساخته بودند انداخت [ند] . در حال به فرمان ملک متعال آتش در آن درختها افتاده و پنجاه مغول بسوخت و شاهزده ایاکن۳ جادویها[ی] مجّرب به اظهار رسانی، چنانک بر موجب ((اَلسَّحرُ حَقٌّ)) دو شبروز بادهای سخت رفت و سرمای عظیم شد و اما به فضل حق تعالی هیچ نکبت وزحمت به مردم کوسوبه نرسید.
روز دیگر شاهزاده دُوا بفرمود تا شهاب الدّین زیرک و برادر او نجیب الدّین۴ را در پای حصار کوسویه به قتل رساندند و از کوسویه به وقت نماز پیشین سوار شد و عنان عزمیت [۴۱۴] به وسی ولایت فرسنج تافت و ایلچی به فوشنج فرستاد که (( مردم فوشنج باید ک هبه استقبال بیرون آیند و با لشکر طریق معامله و سواد مسلوک دارند.)) فوسنجیان در جواب گفتند که (( ما رعیت متقاد پادشاهیم ، اما می ترسیم که پیش پادشاه آئیم؛چه، پادشاه از خلق کوسویه در غصب است. شاید که ما را کین ایشا[ن] مستأصل گرداند.)) ایلچی باز گشت و آنچه شنوده بود به سمع
______________________________________________________________________
۱ .اصل: ماسند. ۲ . اصل:ده کر. ۳ . اصل: اباکن.
۴ .اصل: محب الدّین .
ذکر هشتادم / در حرب پادشاهزاده دُوا... ۴۳۷
پادشاهزاده دُوا رسانید. پادشاهزاده در خشم رفت. ده هزار سوار نمزد گردانید تا با خلق فوسنج حرب کنند آن روز جنگ کردن . هیچ فتحی ظاهر نگشت . روز فوشنجیان حرب کنند . آ« روز جنگ کردن. هیچ فتحی ظاهر نگشت . روز دیگر فوشنجیان باتفّاق شمس الدّین میران را که والی فوشنجی بود پیش پادشاهزاده دُوا فرستدند تا به جهت ایشان امان نامه بستاند.
شمس الدّین میران چون پاشدهزاده دُوا رسید و شرایط خدمت به جای آورد به پادشاهزاده دُوا گفت (( اگر پادشاه جهانگیر مزید۱ سلطنت پادشاهی و دوام عظیمت ۲ شاهنشاهی را مردم این خطّه را از قتل و نَهب امان بخشد از کرم غزیزی گادشاه جهان هیچ عجب و ریب نبوَد.)) پادشاهزاده دُوا گفت که ((مال و زن و بچّه رعیت فوشنج را به تو بخشیدم ، اما موشی و برده که داشته باشند بیرون فرستند.)) برین موجب بفرمود تا یرلیغ نوشتند.
شمس لدّین میران از آن ترتیب۳ از خواص پادشاهزاده دُوا مراجعت نمود. چون به دروازه رسید در بر وی ببستند . وسبب آن بود که چون شمس الدّین میران از فوشنج بیرونآمد پسران و خویشاوندان او و طایفۀ مردم قلعه گاهی۵ که در فوشنج متوطّن بودند با هم عهد بستند که با پادشاهزاده دُوا [۴۱۵] سر به صلح درنیارند.
القصٌه هر چند که شمس الدّین الحاخ کرد که ((= ای قوم در بگشائید که یرلیغ پادشاه آورد ایم مشتمل بر اعطاف و الطاف و ناطق بر امان و احسان)) فوشنجیان و پسران او گفتند که (( ما را یرلیغ له کار نمی آید.)) و چند تیر به جاب شمس لدّین میران و ایلچیان پادشاهزاده انداختند . شمس الدّین میران از آن حالت بغایت پریشان[و] دردمند گشت و مراجعت نمود و پیش پادشاهزاده دُوا آنمد و گفت که ((جماعتی از خونیان و مفتٌنان و اوباش ولایت فوشنج پسران مرا گرفته اند و در بند کرده و با لشکر جرّار پاشداه جهان باغی شده.))
پاشدهزاده دوا در غصب رفت و گفت ((ای پیر ، همٌ و غمّ مخور . چون فوشنچ را مسلٌم گردانم ، جمله فرزندان ومتعلّقان تو را به تو دهم .)) روز دیگر ه هزار پ
______________________________________________________________________
۱ .اصل: مرید. ۲. اصل: مطمت. ۳ .متن: تربیت.
۴ . متن: به طایفه.
۵ . متن: قاهی قلعه گاه شهرستانی است در ولایت فراهِ افغانستان .
۴۳۸ تاریخ هرات
مرد بفرساد تا صار فوشنج را محاصره کنند. هفت روز متعاقب هر روز پنج هزار و ده هزار مغول می آمدند و حرب می کردند و از جانبین بسیار به قتل می پیوستندو مجروح و مقروح می گشت[ند]
شعر
وَ کَم مِن طَریح بالعَرار مُجَدَّلٍ وَ کَم مِن جَریح بِالدَّماءِ مُضَرَّجٍ
و چندان افکنده به گیاه انداخته شد
و چندان مجروجی به خونها رنگ کرده شده
روز هشتم میان فوشنجیان اختلاف و دو گروهی پیدا شد. طایفه ای گفتند که صلح می کنیک؛چه، این حصار را پیش ار بیش حصانتی نیست . جماعتی گفتند که حرب می باید کرد که اگر نعوذبالله بر ما غالب یند به انتقام مردم کوسویه دمار از نهاد ما برآرند و فرزندان ما را به اطراف و اکناف ترکستان متفرّق گردانند.
در اثناءاین حالت چاه حصار از نیمۀ جا در افتاد .[۴۱۶] فوشنجیان بغایت مضطرّ و متحیٌر ۱ گشتند وبا وجود تشنگی دو روز دیگر جنگ کردند . روز دیگر به وقت زوال، لشکر پادشاهزاده دُوا حصار را بگرفتند . پادشاهزاده دُوا فرمان داد که تمامت مبارزان و بهادران فوشنجی را به قتل رسانند و زن بچٌۀ ایشان را به ماوراءالنهر برند.
شعر[ربیعی]
ز ده ساله پیر، گیتی بسود به شمشیر از ایشان بر آیرد دور
ممانید زنده کسی۲ را به جای فرستید ازیدر به دیگر سرای
به خون ریختن دل گروگان کنید چه باشد بَتَر در جهان ، آن کنید
سراسر به فرمان و رأی دُوا جهانگیر کین توز فرمانروا
سپاهش پریشان ز اندازه بیش به خون ریختن دست آورده پیش
به پیر و جوان می درآویختند کران تا مران خون همی ریختند
بریده سر نوجوانان ز تن ز خون ساخته ارغوانی کفن
برِ چون سهی سرو، رویِ چو شید تن نارپرورده ، موی سفید
نترسیده از دادگر یک خدای .........................
______________________________________________________________________
۱ . متن" منحیر. ۲ . اصل: کس .
ذکر هشتادم / در حرب پاشدهزاده دُوا... ۴۳۹
زن و کودکان را همه دستگیر به زاری و خواری گرفته اسیر
کران تا کران را بدرٌد جگر همی درد بودند از یک دیگر
پِدر کُشته از زخم پیکان تیز پِسر بَر درِ خیمه ها اشک ریز
پِدر را بریده سرافکنده پست پِسر را پیاده دوان بسته دست
و تمامت اولاد و عورات و مخدّرات فوشنجیا را اسیر کردند از قتل نَهب هیچ باقی نگذاشت[ند]. روز دیگ پاشداهزاده دُوا از فوشنج سوار[۴۱۷] گشت و عنان عزیمت بر سمت هرات تاخت.
چون به صحرای اشکیدبان رسید، پرسید که (( این چه جای است؟)) امرا گفتند که ((این آن موضع است که پادشاه براق با پادشاه ابقا حرب کرد.)) پادشاهزاده دُوا گفت که ((چون این ولایت بر پدر بزرگوار ما مبارک نیامده، مصلحت در آن است که ترک محاصره هرات کنیم .))
راوی چنین گفت که پادشاهزاده دُوا در آن شب که نیٌت محاصره هرات کرد، در خواب چنان دید که از طرف مزار متبرک و مقبره شریف گازرگاه جمع[ی] سوار عَلَمهای برافراسته به لشکرگه او درآمدندی و بانپ بر وی زدندی و گفتندی ((ای تُرک ، ترک حاصرۀ شهر هرات کیفیت عن الافات و العاهات، می گیری ، واِلاً بدین خناجر۱ مسلوله خونت را بر خاک خواری ریزیم.)) و دمبدم آهنگ قتل و فتل ۲ او کردندی . چون از خواب درآند اندیشه مند و خایف گشت.
و در اثنای این حالت به عدد ذرٌات و شمار انفاس از جانب شمال مشرق مران سفید از کبوتر بزرگتر پیدا گشتند و بر شهر هرات بگذشت[ند]. پادشاهزاده دُوا را از ظهور آن طُیُور رعب هرچه عظیم تر بر دل مستولی شد. و هم در آن شاعت به مع او رساند[نده که ملک شمس الدّین کُرَ[ت] از غور و غزنین و افغانستان لشکری جمع کرده و پسر او ملک فخرالدّین نیز از جرزوان۳ و غرجستان و فیروزکوه و تولک و هرات رود سپهی به هرات می ارد. پادشاهزاده دُوا روی به سوی شاهزادگان و امرا و رؤوس لشکر کرد و گفت که (( صواب و نُجح ما در آن است که
______________________________________________________________________
۱ .اصل: صاجر. ۲ . اصل: قتل. ۳. اصل: حرروان؛متن: حروران.
۴۴۰ تایخ هرات
بی اَلَی و چشم زخمی از ایران یرویم؛چه دوش خوابی پریشان دیده ام وپدید آمدن این مرغان سفید و رسیدن اخبار عساکرِ [۴۱۸] جوانب دلالت بر آن می کند که اگر ما بیشتر در این دیار مقام سازیم مضرّتی به ما لاحق شود که آن موجب هُمُوم خواطر دوستان و شماتت دشمنا باشد.)) شاهزادگلن و مدبّران مملکت او گفتند که فرمان پادشاه عالم راست، اما بواسطۀ این اخبار اراجیف اگر پادشاه کوچ فرماید عاری عظیم بوَد و به انواع ایرانیان زبان طعن دراز کنند و گویند که مراجعت پادشاه جهان از خوف و وهن عساکر بود. تدبیر مریح و مصلحت مُنجِح آن است که آوازه کنیم که از جامب چین و ماچین لکری سپاه کرده اند و می خواهند که به دارلملک پادشاه دُوا بند . بعد از آن برویم پادشاهزاده دُوا این اندیشه را ستوده شمرده و گفت (( این رأی به صواب و صلاح اقرب است.))
روز دیگر بواسطۀ این اوازه به بادغیس رفت و پنج سباروز سپاه او با چندین هزار اسیر و مواشی از جانب شهر هرات بر سبیل تعجیل بگذاشتند.
شعر[اسدی]
چنان کرم راندند رد دت و کوه که آمد زمین و زمان در ستوه
و مبارزان هروی تا حدّ شبورغان در عقب ایشان برفتند و بسیاری از اسیران و غنیمتها از ایشان بازستاندند.