ذکر بیست و هشتم
در قتل ملک سیف الدّین غرجستان
چون سنۀ سبع و اربعین و ستّمایۀ [=۶۴۷] درآمد، درین سال مبیک اسلام شمس الحقّ ئالدّین ، ملک سیف الدّین غرجستان را قتل رساند.
و زاوی چنین تقریر کرد که سبب آنبود که چون ملک فخرالدّین طالقان و ملک شمس الدّین جز رئان و ملک عزّالدین و حسام تلدّین علی مسعود آزابی و ملک تاج الدّین فراه و ملک حسام الدّین و شمس الدّین اسفزار و مجد عرض خوافی و اعیان و رّؤوس ئلایات توابع بلدۀ محروسۀ هرات به خدمت ملک شمس الدّین آمدند و از سجستان ملک علی مسعود مؤمن کرک، نصرالدیّن نهی را با تحف و غرایب بی قیاس بیش ملک فرستادهف ملک سیف الدّین غرجستان از آمدن و سر بر خطّ انقیاد نهادن ابا نمود و فرستادگان ملک را گفت که ((همچنان که ملک شمس الدّین ملک است و احکام حکّام دارد، من نیز ملک این ولایت ام و یرلیغ پادشاهان چنگیزخانی دارم)) چون پیغام او را به ملک شمس الدّین رساندند،عزیمت آن کرد که خود به نفسه
شعر [ربیعی]
شپه را ز در صحرا کشید همی چتر اقبال بالا کشید
چوناماوران و دلیران غور ببندد دو باهوی دشکن به زور
بدرّد دل دشمنان را بع تیغ ندارد ز بد خواه سختی دریغ
به شمشیر هندی و تیر خدنگ ز خون روی گیتی کند لاله رنگ
بدان تاب داده کیانی کمند سر بدسگالان در آرد به بند [۱۸۷]
ملوک نامدار و وُجُوه سپاه و مبارزان جانباز و دلیران صف شکن بر پای خواستند و گفتند که ((ملک دوالجلال و مالک متعال ، ذات بیهمال، ملک فرخنده حال را در بَسطِت و جلال رفعت و کمال فراغت بال و رفاهت حال و دوام عمر و نظام امر و ارتفاع قدر و اِتّساع صدر به ضصارای مطالب و مقاضد و قُصوای امانی و مَآرب دین و دینی برساناد و آفات دهر غدّار و مخافات عصر مکّار را از آن درگاهِ رفیع و بارگاهِ منیع- که کعبۀ آمال و قبلۀ اقبال و مقصد هنرمندان جهان و مَصعَد خردمندان زمان و
____________________________________________________________۲۲۰ تاریخ هرات ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــمښرتښع همۀ نعمتها و مَربَع همۀ منّتهاست-دور داراد.
[شعر]
وَهذا دُعإأ لا یُردَّ فَاَتَّهُ صَلاح لَاِصتاف الرَرِیۀِ شامِلُ
و این ئعائست که برگردانیده نشود بدرستی که او
صلاحیست مر گونه های آفریدگان را فرا رسید
ملک سیف غرجستان را جدّ و عُظَمِ آن نیست که ملک اسلام به جانب او حرکت فرمایدو از ما بندگان هر کدام را که به قَهر و قسر او نامزد فرمایند، برود و او را گردن بسته به بندگب آرد.))
ملک شمس الدّین، اختیارالدّین سلار و مبارز علی و تاج الدّین مسعود آزابی را با چهارصد مرد از پیاده و سوار به غرجستان فزستاد . ملک سیف الدّین چون از رسیدن سپاه ملک شمس الدّین اعلام یافت، روی به گریز آورد و از غرجستان به هفت روز پیش ارغوان آقا رفت و از ملک سالام شمس ۱ الحقّ والدّین شکوه بسیار کرد و حکایت عزیمت خود عرضه داشت.
و از آن جانب اختیار الدّین [۱۸۸] سالار و مبارز علی در غرجستان چند دیه را که تعلّق بخ خاصۀ ملک سیف الدّین داشت غارت کردن و مال و اجناس و مواشی بی حدّ به دست آورده سالماٌ و غانماٌ مراجعت نمود [ند] و پیش از نزول به هرات مکتوبی نوشتند به خدمت ملک اسلام که ((ملک سیف الدّین بیش از آنکه بانگ کوس ما به گوش او رسیدی و نظرش بر اژدها رایت همایون ما افتادی، فزغ صولت و خوف سطوت ما صبر ازدل و سکون از طبیعتش بر بود. هر چند کوشید و جوشید یو لحظه مقام نتوانست کرد. عزیمت هزیمت درست گردانید و دل بر ذلّ شکست نهاد و چنان که ابر از بیش باد و عریان۲ از باران و روباه از بیم آهنگ نهنگ، بگریخت .))
شعر [شاعر]
بجست با رخ زرد از نهیب تیغ کبود چنانکه برگ بهاری ز پیش باد خرا
ملک شمس الدّین چون بر مضمون آنچه نوشته بودند مطّلع گشت، تاج الدّین بغنی و امیر نصرت را نزد امیر ارغوان آقا فرستاد- و بعضی چنین می گویند که ملک اسلام
___________________________________________________________ ۱.اصل : شمش. ۲. اصل : عربان
____________________________________________________________ذکر بیست و هشتم/ در قتل ملک سیف الدّین........ ۲۲۱ ____________________________________________________________خویشتن پیش ارغوان آقا رفت، اما اَصَحّ آن است که این نامبرگان مذکور را فرستاد- و عرضه داشت که ((ملک سیف الدّین غرجستان با وجود آن که بیش از این تاریخ از من ترتیب ها یافته است و عنایت ها دیده، امروز که حکم یرلیغ پادشاهی است و احکام امرار بزرگ، سر از خطّ انقیاد و مطاوعت برداشته است و پای در دایرۀ تَعَنُّ و تَمَرُّد نهاده و برخلاف ملوک خراسان دم [از] تَخَلُّف می زند و دعوت اَنَا خَیرُ الاَنامِ فِی الاَیام۱ می کند. حکم آن را امیر داند )).
چون امیر نصرت۲ به لشکرگاه ارغوان آقا رسید روز دیگر سخن ملک شمس الدّین را به سمع ارغوان آقا رساند. ارغوانآقا فرمود تا مبک سیف الدّین غرجستان را به سخن [۱۸۹]ناپرسیده و جرمی ثابت نگردانیده،گردن بسته به امیر نصرت سپرند و به تجدید آل تمغا۳ نوشت که ((هیچ ملک امیر در هفت تومان هرات برخلاف حکم ملک شمس الدّین نرود)).
چون امیر نصرت، ملک سیف الدّین را به هرات آورد، ملک شمس الدّین بفرمود تا او را بر درئازۀ خوش بخ زخم لفت بیجان کردند وسه روز در میان بازار خوار و زار بینداختند تا تجربۀ ایّام و غیرت خاصّ و عام باشد، و از چندان عنایم که از غرجستان آورده بودند ملک شمس الدّین به جز مصحفی و شمشیری قبول نکرد و باقی تمامت غنیمت ها را بفرمود تا بر سپا قسمت کردند و مبلغ پنج هزار دینار به اسم تصدّق به فقرا و ضضعفا و مساکین داد.
____________________________________________________________۱. من کلام المهایب. ۲.متن:امیر حضرت ۳.آل تمغا:آل در زبان ترکی به معنای سرف است و در آغاز تنها به معنای مرکّب سرخ چینی که فرمانروایان فرمنهای خویش را بداند مهّر می کردند، به کار می رفت . این واژه در سنگ نیشته های اورخون بارهابه کار رفته است . کاشغری آشل را : دیبای نارنجی . رنگ معنی کرده است که از آن درفش شاهان ساخته می شده است و نیز رنگ نارنجی و رنگ اسب (سرخ) . بعد ها به معنای سرخ نیم رنگ ] مهّر و نگین شاهان ترک، اسب سرخ مایل بخ زردی ئ اسب اشقز= بلوطی رنگ (کرند) نیز آمده است.
تمغا نیز در زبان ترکی کهن به معنای داغی بوده که به عنوان نشان مالکیت بر تن اسپان، گوسفندان و دیگر چهارپایان اهلی زده می شد ، همانند نشان خانوادگی و نشان صلیب در اروپا.آل تمغا مهُر بوده که مرکُب سرخ زده می شده و مخصوص ایلخان بوده است تعلیقۀ محمّد روشن بر جامع التواریخ رشیدی ، ج ۳ .