ذکر بیست و سوم
در وصیّت کردن ملک
رکن الدّین ملک شمس الدّین را
راوی چنین گفت که چون عندلیب روح رکن الدّین از تنگنای نفس خاکی به سوس آشیان عالم روحانی پرواز کرد و طوطی شکرّ خای خاموش سرایِ نفس ناطقۀ او زبان بدین مقال بگشاد که:
شعر[حیدری شاه]
وقت است اگر زین خاکدان بر عالم بالا شوم وز پیش دونان نزد آ« شاهنشه والا شوم
لشکر کشم بر خیل غم،گیرم کم[از]این بیش وکم وز عالم سفلی بُدَم، بر منظر اعلی شوم
جرم فلک بر هم درم، وز هفت ایوان بگزرم چون هست میل گوهرم؛نزدیک آن دریا شوم
مانندد سیمرغ از جهان در قاف جان کردم نهان وز صحبت این مردمان همچون الف یکتا شوم
و چون به حقیقت دانست که اجل دست از دامن املش کوتاه نخواهد[۱۵۳] کرد و هنگام رحلت نزدیک رسید، ملک شمس الدّین کُرَت را پیش خواند و گفت: ای فرزند، بدان که از ایام زندگانی من نفسی بیش نمانده است.
شعر[شاعر]
آدمی چیست؟ یک نفس و آن هم چون حقیقت نگه کنی، هیچ است
اکنون وصیت من آنست که با بندگان خدای، عزّوجلّ، زندگانی بر وجهی کنی که فردای روز قیامت تو را از آن شرمساری نبوَد، و نفس خود را – که متصرف مملکت بدان است و مُدْبر مصلحت تن – به حیلت فضایل اخلاق مُتَحّلی و مزّین دار و از رذایل شیم معرّا؛ چه، بزرگان گفته اند:
شعر[عطار]
اگر پاک است نفست، پاک باشی ز رتبت برتر از افلاک باشی
و نصیحت « یَومَ لایَنْفَعُ مالٌ وَ لابَنُون»۱ در گوش دل و جان جای ده و ظاهر و باطن خود را به نور تَعَفُّف و صلاح و کم آزاری و بردباری و حق حق گذاری منوّر دار.
شعر[ربیعی]
به هر کار رخ سوی دادار دار همی یار و یاور جهاندار دار
ز روز پسین ات در اندیشه باش به نیکی شناسی خرد بیشه باش
مشو در پِیِ آز و آئین بد به گیتی به نیکی بمان نام خود
همی تا تو را دست هست و توان مکن بد به جای کِهان و مِهان
ره راستی جوی و پاداش یاب مکن خویش را بستۀ خورد و خواب
چو کاری شود بر تو دور و دراز نیازی ببر بر در بی نیاز[۱۵۴]
دل از بهر این خانۀ خاک خورد مدار از بی پنج روزه به درد
به تاج و نگین و کلاه مَهی به شاهی و شاهنشاهی و شهی
منه دل، که این جمله بگذشتنی ست به فرمان ایزد رها کردنی ست
و منزل دل را که محلّ انوار معرفت حق تعالی است، از نزول مسافر «حُبُّ الدُّنْیا رَأسُ کُلِّ خَطِیْئَةٍ»۲ نگاه دار. اگر عیاذاً بالله مقیم گردد، آفات به مسافر روح ایمان محیط شود و سیّار نظر را بر آنچه به هر طرف که خواهد رود، رخصت ندهد. «مٰا زاغ الْبَصَر»۳را امام و قدوۀ خور ساز و سخا و عطاء خود را بر عامۀ ناس عامّ دار. و هر چند که گناهکار مستوجب عذاب و عقاب باشد، مرحمت و عفو ازو باز مگیر که سیّد کائنات، صلوات الله علیه، می فرماید: « مَنْ لَمْ یَرْحَمِ النّاسَ مَنَعَهُ الله رَحْمَتَهُ» و بر مقتضای « مَنْ رَقی فی دَرَجاتِ الْهِمَمِ عُبِدَ مِنَ الْاُمَمِ» بلند همت و عالی نظر باش و بزرگ بخشش که این صفت اعلی صفات است و این نعمت افضل نعوت و امیاء با دیانت و زعماءِ رعیّت برور را در ولایت برکار کن؛ چه، حیف و تعدّی این جماعت عاید به آمران ایشان باشد. و در روز حرب و قتال مال از رجال فرخنده حال دریغ مدار
۱.قرآن، شعرا / ۸۸« همان روزی که مال و پسران سود ندهد».
۲.حدیث نبوی. ۲.قرآن، نجم / ۱۷ «دیده[اس] کژتابی نکرد».
شعر [سعدی ]
زر به مرد سپاهی را تا سر ننهد و گرش زر ندهی سر بنهد
در عالم. و دایماٌ مرآة «اِنَّما السُّودَدْ بِکَثرَتِ الْاَتْباعِ وَ کَثَرةُ الْاَتْباعِ بِکَثْرَةِ [۱۵۵] الْاِصْطِناعِ» را در پیش جمال خود دار و زبان خود را بر اقوال نیک جاری گردان و به فحش و شتم و الفاظ رکیک عادت مده که امیرالمؤمنین علی، کرّم الله و جهه، در وصایاء خود فرموده است که «لِسانُکَ یَقْتَضیکَ ما دَعَوْتَهُ» و شرف و منزلت آدمیزاد به خرد و هنردانی نه به مال و ثروت.
شعر
به سوی مرد نگه گر کنی، به دانش کن که نیست در همه عالم بَتَر ز نادان کس
هزار اطلس ابوجهل گر فرو پوشند یقین بدان که نیرزد به خاک پای مگس
زمره ای را که سخت منطیق و لَسِن و زبان آور باشند به حُطام دنیا بر موجب «اَلْاِحْسانُ یَقْطَعُ اللِّسانَ» در بند کن.
و وصیت آخر آن است که شب بیدار باشی و در پرستیدن حضرت ذی الجلال در لیالی اجتهاد نمائی که در اخبار آمده است که حق تعالی به سلیمان بن داود، علیهما السّلام، وحی کرد که «ای سلیمان تو در شب درِ عبودیتِ درگاهِ ما در افزای تا ما در روز در مملکت و عزّت تو در افزائیم». ای فرزند عزیز، این حکم و مواعظ را به جان بپذیر و بدان عمل کن تا برخوردار دین و دنیی و حضرت مولی گردی.