ذکر هفتاد و هفتم
درآمد ملک مرحوم خفرالدوله
والدّین از قلعۀ خَیسار به هراة
چون شهور سنۀ ثلاث و تسعین و ستّمائه[۶۹۳] درآ»د ، ثقات هرات چنین [۳۹۰] تقدیر کردند که درین سال ملک مرحوم فخرالدّوله والدّین که پسر بزرگوار ملک سعید شمس الحقّ والدّین است و به هنر و فرهنگ موصوف و به نهوت بذل و کرم منعوت۱ ،
شعر[رشید وطواط]
هُوَالمَلِکُ المَنصُورِ فی کُلُّ مازِقٍ لَهُ النَصرُ مَملسُوکُ الا عِنَّهِ طایعٌ
اوست پادشاهِ نصرت داده شده
در هر تنگنای حربی مر وراست
وَ اِنصافُهُ لِلبَرٌ وَالَخرِ شامِلٌ وَ اِحسانُه فی الشَرقِ وَالغَربِ شایعٌ
و انصاف دادن او مر خشکی و تری را فرارسنده است
و نیکوی [ی] کردن او در شرق غرب روان است
ذات عالی صفات ا که لطف و عُنفش سرمایۀ حیات ئ ممات است، به فنونِ فرسات آراسته و به صنوفِ محامد و مدایح ممدوح و مشکور . و در جنب۲سخوتِ بی نهایت و افضال با کمال او، حاتم طایی و یحیی برمکی بخیل و شحیح ، و در بیش شجاعت و کوه پیکر و جلالت هوش برِ او۳ رستم دستان و سام نریمیان، جبان و خایف.
شعر[خاقانی]
دست رستم ببست کوشش او نام حاتم ببرد۴ بخشش او
مَیَلان خاطر خطیر بزرگوارش در لیالی و ایٌام به تیغ و حسام و مَآرب و مطالب طبع انوار اطهر اظهر او به روز رزم و کین آوری و گاه حرب و داوری،
______________________________________________________________________
۱ . اصل: منعود . ۲. اصل: جنت. ۳ . اصل: هوش بروا.
۴ . اصل: نبرد.
۴۱۶ تاریخ هرات
شعر[دقیقی]
نبودش کسی در جهان هَمنَبَرد ز فیلان جنگی و مردان مرد
توانایی و افسر و تخت داشت بلند[ی] و فیروزی و بخت داشت
چه درٌنده شیر و چه غرٌنده ببر تنومند گرگ و توانا هزبر[۳۹۱]
نیارست با او نبرد آزمود همآورد خود در جهانش نیود
درآب از نهیبش نهان شد نهنگ برآن سان که در کره غرّان پلنگ
جهاندار بود و خرمند و راد خاوند دین و خداوند داد
و با این خصایص محموده حقّ تعالی او را طبع دراک و ذهنِ صافی ارزانی داشته بود که هنگام حلّ مشکلاتِ معانی آیتی بود و در وقت اختراع نظم و نثر ، آفتاب چشمه
نظم [الواحدمن الشعرا]
خاطر عاطر پاکش به کهِ سرعت نظم نقطۀ نون بریاد به خم چنبر کاف
شعر
لَهُ فیِ الِذٌهنِ وَفکارِ شاءوٌ تَقاصَرَ دوُنَ غایَتِهِ الانامُ
مر او را در ذهن و فکرها دویدنیست
که کوتاه آمدند۱ بیش غایت او مردمان
و ملک سعید شمس الحقّ والدّین در باب او نه چندان شفقت و عاطفت داشتی که آن را به تقریر و تحرر و بیان و بنان در حیّز تصوّر و امکان توان آورد و به آداب شاهزادگان و ابناء ملوک او را تحریص کردی و هیج دقیقه از دقایق کمال اشفاق و فرط محبّت اُبُوّت در حقّ او فرونگذاتشی .
شعر
چو آموزگارش فریدون بوَد چنان پُر هنر ، بی هنر چون بَود
از قلعه محروسۀ خَیسار به خطۀ مهمور] هرات، حمیت عن الحدثان والآفات ، آمد و سبب آن بود کخ ملک شمس الدّین ۲ بواسطۀ رنجبشی و ترک ادبی او را در بند کرده بود و با طایفه [ای] از خواص و آَتراب او تا هفت سال در آن بند داشته . و این قصٌه را خطیب فرشنجی – که او را ربیعی خوانند ، درکتاب ((کُرَت نامه)) به شرح و بسط تمام آورده . اگر کسی خواهد[۳۹۲] بر کیفیت آن عالم و مطلٌع شود، او را رجوع بدان
______________________________________________________________________
۱ . اصل: آمدن. ۲ . متن: شمس الدّین
ذکر هفتاد و هفتم/ در آمدن ملک مرحوم فخرالدوله... ۴۱۷
کتاب باید کرد۱ .
القصّه ، درسن سال مذکور ملک فخرالدّین بند خود بشکست و چند تن از نگاهیانان و موکلان خود را که مقدّم ایشان را قشمور گفتندی به قتل آورد و به قلعه بالا رت. هر چند که ملک شمس الدّین بدو پیغام کرد که ((ای بسر ازین سر بالای تند که اوج غمان دون حضیض اوست فرود آی و برخلاف سخن من مرو و حقوق را به عُقُوق بَدَل مگردان،
شعر
عَلَیک بِبِرَّ الوالِدَینِ کَلیِهما وَ بِرَّ ذَوِی القُربی وَ بِرَّالَقارِبِ
بر تو باد نیکوئی مادر و بدر هر دو را پ
و نیگی خداوندان خو یشاوندی را و نیکی نزدیکان
تا قلم عفو و رقم صفح بر جریدۀ عصیان تو کشم و بر طریق ماضی ئ نهج اوّل ترا از لطایف و اشفاث بدری نحظوظ گردانیم و باب رحمت و رأفت آتش سَخَط خود را انطفائی دهم.)) ملک فخرالدّین بع هیچ نوع بدان نصایح و مواعظ بر پدر اعتماد نکرد و از قلعه بالا سیب نیامد و با دو سه تن بر آن سر بلای رفیع و قلعه سر بر چرخ اثیر زورگار می گردانید و می گقت:
شعر
آخر این تیره شب هجر به پایان آید آخر این درد مرا نوبت درمان آمد
راوی چنین گفت که چون خبر بندشکستن او به امیر نوروز بن امیر ارغون ۲ آقا راندند، برادرن و خو یشاوندان و امرا[یِ لشکر خود را طلب داشت و گفت که : (( ملک خفرالئّین بند شکسته است و قلعه بالای خَیسار را گرفته و پدر او ملک شمس الدّین بر آن عزیمیت است که او را بگیرد و بدتر و سخت تر از اوّلش در بند
______________________________________________________________________
۱ . نادسائی در جمله است.
۲ . ارغون آقا پدر امیر نوروز ، پس از زوال دولت خوارزمشای و اسیلای حکومت چنگیز سی ونه سال به حکومت خراسان و سیستان و عراق و آذربلیجان مصغول بود و در ذیحجه سال ششصد و فتاد سه ئفات یافت . او را چند پسر بود که همه سزاوار امارت و سروری بودند، اما امیر نوروز شایسته تر از دیگران بود و در خراسان به ملازمت شاهزاده غازان پسر ارغون استغال داشت.
۴۱۸ تاریخ هرات
کند چه جواب می بینید۱ در معنی آنک من او را از پدرش طلب دارم؟ چون پیش من آید او را تربیت کنم و ملکی خطّه هرات را بدو دهم؛ چه، می گویند که [۳۹۳] او مردیست که در شجاعت و بسالت باس و دل تمام دارد و در داریت و کیاست ذهنِ صافی و فکر روشن.)) آن جماعت بر امیر نوروز آفرین خواندند و گفتنئ که این کاراز غایت مصلحت امیر است؛چه، چنین ملکی در سپاه امیر می باید . امیر نوروز روز یگر برادر خو ایمر حاجی را پیش خوانده و نویسندۀ خاص را گفت تا مکتوبی بنوسید :
شهر [ربیعی]
بفرمود تا بُرد پیشش دبیر سایه و کاغذ۲ ز مشک و حریر
یکی نامه بنوشت بس دلپسند پُر از لابه و مکر و نیرنگ و پند
تخستین خَطَش آفرینِ خدای که هست آفرینندۀ هوش و رای
خداوند جان و روان آفرین که کردن مر او را توان آفرین
توانا و دانا و پاک و بلند گزند از وی و او ز کس بی گزند
به هر کار، فیروز و دست ازوست سپهر و زمین و زمان هست ازوست
خداوند که مسع آفتاب در طشتِ فلک حکمت او برافروخته است و تیغ صبح که فاصل نور و طلمت از نیام شب ، قدرت او برافراخته کردگاری که شجرۀ انسان در باغ احسان برآورده ادست و بر آن شجر شریف عقل و نطق- که ثمرۀ لطیف است- پدید آوردۀ او .[۳۹۴]
شعر
وَهُوَ الاٌله فَلا یُضامُ جَلالُهُ وَ هُوَالمَلیکُ فَلا یُرامُ عَلاؤُهُ
و اوست خدای عزّوجبّ ، پس بیداد کرده نشود بزرگی و
و اوست پاشداه، پس خسته نشود بزرگی و بلندی او
وَ فُهَوَ المَجیدُ بذاتِهِ وَ صِفاتِهِ وَ هُسوَالحُمیدُ فَلایُرَدَّ قَضاؤُهُ
پس اوست بزرگوار به ذات خود و صفات خو
و اوست ستوده،پس بازگردانید مشور حکم او
بعد از سپسا بی قیام و ثناء بی منتهای حضرت واجب الوجود، تعالی و
______________________________________________________________________
۱ . متن: می بیند. ۲ . اصل: کاغز.
ذکر هفتاد و هفتم/ در آمدن ملک مرحوم خفرالدوله ... ۴۱۹تعظّم، این نامه ایت که در کتاب آمد از نوروز به ملک شمس الدّین کُرَت در معانی آنکه چنین شنودم که پسر تو ملک فخرالدّین [بند] شکسته است و پناه به قلعه بالائین خَیسار بده . بر موجب حدیث صحیح رسوب عربی ، علیه افضل الصلوات ، که (( تَشَفَّعُوا تُوُجَرُواه)) برادر اعزّ حاجی را تا جهت خاطر من از سر جرم او درگذرد و او را جان امان دهد۱ .
شهر[ربیعی]
ایا نامر شاه با دسترس امید من از دادت این است وبس
که بیرون کنی رنجس از سینه تو نجوئی از ان شیردل کینه تو
ز بالا چو نزدیکت آید همی برِ من فرستاده باید همی
که تا مرز ایران کذارم بدو همه گنج و لشکر سپارم بدو
به یروز پاک پروردگار که دارم گرامیش فرزنداوار
پذیرم۲ سپاس فراوان ز تو نباشد دریغم تن و جان ز تو
چون نامه به آخر رسانید، بر موجب ((کَرَم الکتِابِ خَتمُه))۳ عنوان نامه بنوشت و مهُر کرد و بر مقتضاء ((تَرَّبُوا کِتابکُم فَاِنَّه اَنجَحُ بِحَوایِجِکُم))۳ بر خاک انداخت .[۳۹۵]. امیر حاجی آن نامه را برداشت و ببوسید و متوج خَیار شد. چون به خَیسار رسید ، ملک شمس الدّین طایفه[ای] را از ابناء نامدار خود و قومی را از کبار اختیار خیسار به استقبال او نامزد گردانید تا ب احترام و اعزاز خهر چه تمامتر او را پیش او درآورند. چون نامۀ امیرنوروز بخواند وبر مضمون آن واقف گشت، روز دیگر که شاهد خاوری چو بُتان بَربَری بر تخت فلک چنبری برآمد، در جواب و روح روح بود رسانید، بوسیده و خواند[ه] گشت. از وهٌاب علی الاطلاق و منعم به اَستحقاق استدامت دولت مکرمت و استزادت نعمت خداوندی را خواسته می آید . حلیف اجانب باد، بحّق الحّق و ذوبه. و بعد از تبلیغ مَحمَدت و ایصال خدمت بر رأی عالم آرای انور آنها می گرداند که پس رمن فخرالدّین محمّد دیوانه است که چون بری
______________________________________________________________________
۱ . چنین به نظر می رسد که در جمله سکته ای عارض شده است . احتماالا بتواند به این صورت تصحیح کرد((....برادر اعزّ حاجی را [خدمت فرستادم] تا جهت...))
۲ . متن: بزیرم. ۳ . حدیث نبوی .
۴۲۰ تاریخ هرات
از نظر مردم مستوری می جوید و اشفته ایست که چون پلنگ مأی جز در خارا سنگ نمی سپارد.
شعر[ابوالعلاء]
جَهُوُلٌ بِالمَناسِکِ لَیسَ یَدرِی اَغَیاً باتَ یَفعَلُ اَمرَ رِشادا
ناداتیست به عبادتها نیست که بداند
گمراهیست که شب گذاشت می کند یا راه راست
طَموُحُ السَّیفِ لا یَخشَی ااِلهاً وَلا یَرجُو القِیامَةَ وَالمَعادا
نیک نکردۀ شمشیر است، نمی ترسد از خدای
و امید نمی دارد قیامت را و جای بازکشتن را
شعر[دقیقی]
ازین خیره کش تند دیوانه ایست که از وی به هر جای افسانه ایست
به هیج آفریده همی نگرود خسن در جهان آفرین می رود
به هستیِ خود بر دلش شیفته است جوان۱ مردیش بفریفته است
مبادا[که] سر پیچد از رأی تو و یا بگذارد از اروزهای تو[۳۹۶]
بمانم به نزدیک تو شرمسار ز کردار آن بود ناتوس۲ کار
بعد از آم امیر حاجی از ملک شمس الدّین اجازت خواست که ملک فخرالدّین را بیند. ملک شمس الدّین فرمود که ((امیر رامصلحت آن نیست که به او ملاقات کند؛چه، او را بر هیچ آفریده اعتماد نماند. نباید که از خوف جان خود چیزی بر تو زند و یا در جواب و سئوال شزایط ادب و رفق را نامرعی گذارد.))۳
امیر حاجی گفت: (( آنچ ملک اسلام می فرماید از ممکنات است، و اما برادرم امیر نوروز مرا مأمور گردانیده بدین امر که البته پیش او روی و او را نصیحت کنی که منقاد امر و نهی پدرباش و از جرایم گذشته عذزخواه.)) ملک شمس الدّین او را اجازت داد.
امیر حاجی روز دیگر نزد ملک فخرالدّین رفت و سلام امیر نوروز بدو رسانید. ملک فخرالدّین بغایت مُبتَخج گشت و از آمدن امیرحاجی به جهت کار او
______________________________________________________________________
۱ . اصل: جوانی . ۲ . معنی و مفهوم آن در معاجم و فهارس دم است معلوم نشد
۳ . تاریخ الفی: (( او لیاقت تربیت ندارد .)) نسخۀ خطٌی ، ورق ۳۹۴الف
ذکر هفتاد و هفتم / در رفتن ملک مرحوم فخرالدوله... ۴۲۱
حق را شکرها به جای آورد و گفت که ((مرا درین قلعه خصم بسیار است و غرض خواه بیشمار و پدر ناخشنود و می ترسم که فرود آیم. اگر امیر بزرگ نوروز نویان جماعتی را از شیوخ کبار و اشراف خرسان پیش پدر من فرستد تا مرا ازو شفاعت درخواهند ، من از این قله[به] شیب آیم.))
امیر حاجی حاجی ، ملک فخرالدّین را رداع کرد . پیش ملک شمس الدّین آمد و آنچ از ملک فخرالدّین شنده بود به سمع او رساند. ملک شمس الدّین گفت که ((تا امیر نوروز به خطّ یدِ خود ضمان نامه به من ندهد که هر چه از فرزند من ملک فخرالدّین ، از شرّ و فتنه و خلاف ، در وجود آید ان را به من حواله نکند من او را نگذارم۱ که پیش امیر آمد .))
[امیر حاجی] روز دیگر از خَیسار برون آمد و بتعجیل تمام پیش امیر نوروز رفت و همه چه ملک شمس الدّین و ملک فخرالدّین گفته بودند عرضه داشت امیر نوروز بعد از چند روز که به تدبیر و تفکٌر بسر [۳۹۷] برد. شیخ الاسلام خواجه شهاب الحقّ والدّین جامی و شیخ بزرگوار قطب الحقّ والدّین چشنی را پیش ملک شمس الدّین فرستاد و به بد خود خطّی نوشت که (0 هر فضولی که از ملک فخرالدّین ئر وجود آید، من که نوروز از عهدۀ آن بدرآیم و ذمّۀ ملک اسلام شمس الدّین از آن بری باشد.))۲
چون شیخ اسلام به خَیسار آمدند و خطّ امیر نوروز را به ملک شمس الدّین دادند، ملک شمس الدّین عهد کرد که به جان قصد ملک فخرالدّین نکند و کسی را نفرماید.)) روز دیگر شیوخ اسلام پیش ملک فخرالدّین رفته و گفتند که((ای ملکزاده،
وقت آ« آمد و وقت آن رسید که ازین موضع دلگیر – که شیر شرزه را در وی به زنجیر نگاه نتوان داشت و دیو۳ را به عزایم در مَندَلَه نتوان ورد- فرود آئی .)) ملک فخرالدّین رد حال
______________________________________________________________________
۱ . اصل: یکدارم.
۲ . اما فخرالدّین بس از ریدن به حکومت ، سزای خدمات امیر نوروز را به وجهی که پدرش ملک شمس الدّین کهین پیشبینی کرده بود در کف نجات دهنده اش نهاد. در ((ذکر هشتاد و دوّم)) همین کتاب مبالغی از این جفاکاری و نامردی آمده است.
۳ . اصل :دیوار .
۴۲۲ تاریخ هرات
شعر[ربیعی]
به پاسخ چنین گفت: کایدون کنم ولیکن فرو مانده ام ، چون کنم
همی ترسم از باب و از خشم او که افتاده ام دور از چشم ائ
شیوخ اسلام جهت اطمینان دل او سوکند خورد[ند] :
شعر
((بدان خدای که اندر دل صدف پرورد به لطف دانۀ لوءلوء ز قطرۀ باران
بدان خدای که در ابتداء مَطلَع کُن به عزٌ نطق بیفزود رتبت انسان
بدان خدای که ترکیب عالم و آدم همی نماید بر حکم قدرتش برهان
که از ملک اسلام شمس الحقّ والدّین مصرتی و شرٌی به تو لاحق نخواهد ش.)) بعد از آن ملک فخرالدّین فرود آمد و چون ملک [۳۹۷ّ] شمس الدّین سوگند خورده بود که او را نبیند، در نظر او نیامد .
روز دیگر برادران و خویشاوندان و احباب و اصحاب را دواع کرد و گفت :
شعر
یَومُ الفِراِ مِنَ القِیمَةِ اَهوَلُ وَالمَوتُ مِن فَقدِ الاَ حِبَّةِ اَسهَلُ
و اخوان و خلاف او هر یک در جواب گفتند :
شعر[متنٌبی]
وَ اِذا اَرتَحَلتَ فَشَیَّعتَکَ سَلامَةٌ حَیثُ اتَّجَهتَ وَ دَیمَةٌ مِدارارٌ
چون رحلت کنی تو، پس روی کناد ترا سلامتی
هر کجا که روی اری تو و باران شبانه روزی نیک ریزان
از خَیسار بیرون آمد [چونه به افزار رسید ملک حسام الدّین و ملک رکن الدّین و جمال قاضی و امیر عمر دره و تمامت مردم اسفزار به خدمت او تافتند و چون به هرات رسید ، بعد از ده روز از هراتگیش امیر نوروز رفت. امیر وروز به وقت ملاقات، او را درکنار گرفت و به آمدن اوابتهاج و مسرٌت فراوان نمود. بغایت مَبتَهج و شادمانا گشت و کفت :
شعر
بِمَقدَمِکَ لمَیمُونِ قَد قَدَمَ المَجدُ وَ ساعَدَنَا الِقبالُ وَ الطٌالِعُ السَعدُ
به مقدم خجستۀ تو بدرستی پیش آمد بزرگواری
و یاری کرد و مرا اقبال و طالع نیک
ذکر هفتاد و هفتم / در آمدن ملک مرحوم فخرالدوله... ۴۲۳
روز دیگر او را بر سر جمع امرا و وجُوُه عساکر خراسان بنواخت و به خلعت خواص اختصاص فرمود وهر یک ملازمان او را ، علی قدر منزلته، تشریف گرانمایه داد و چندانی تکری و تحمل و اصطناع در باب او مبذول داشت که تمامت نوّاب و حجباب و عمّال امیرنوروز برملک فخرالدّین حسد بردند وملک فخرالدّین از آنجا که کَرَم غریزی ۱ [۳۹۹] وجود جبلِی او بود، برموجب (( اَلسَّخیُّ مُقَدَّمُ اَهلِ الجَنَّةِ))= هر چه امیر نوروز بدو می بخشید ، او به دیگران ارزانی می داشت.
شهر[ سعدی]
زر و نعمت اکنون بده کان تست که بعد از تو بیرون ز فرمان تست
کرم کن، سخا ورز و نیکی نمای که تا نیک یابی به هر دو سرای
کرم پای دارد، نه دیهیم و تخت بده کز تو این ماند ای نیکبخت
خور و پوش و بخشای و راحت رسان نگه می چه داری؟ ز بهر کسان
او هم در آن روز ایلچی پیش پادشاه غاران فرستاد که(( به دولت پادشاه جهان ،ملک فخرالدّین پسر ملک شمس الدّین کُرَت بند بشکته است و از برای دستداری و کوچ دادن براستی حضرت پاشداه پیش ن آمده.))
القصه روز به روز و ساعت بساعت در حقّ ملک فخرالدّین مشفق تر می گشت و لحظه بلحظه دیده و بینش ر در جمال کمال حال او نظر می کرد و می گقت:
شعر نظم و دلم جز به تو نیست چشم و دل بین که صاحب نظرند
______________________________________________________________________
۱ .متن: عزیزی