ذکر چهل و نهم
در رفتن ملک شمس الدّین
به در بند با کو و صفت جنگ او
چون شهور سنۀ خمس و ستّین و ستما[ئه] =۶۶۵] در آمد، در ین سال ملک اسلام شمس الحقّ والدّین و کُرَت از شهر هرات در ربیع الآخر سنۀ مذکور عنان عزیمت به جانب عراق تاخت و چون اردوی پادشاه ابقا خان رسید پنجاه روز ملازم پادشاه ابقا خان بود. بعذ از آن خواست که اجازت مراجعت طلبد که درین میان به سمع پادشاه ابقا رسانیدند که از طرف در بند شاهزاده برکه خان با لشکری که کثرت آن را جزایزدکُنْ فیکون - که صانع چرخ نیلگون و آفرینندۀ ربع مسکون است – کسی دیگر نداند، ذرّات خاک و قَطَرات و اوراق اشجار در جنب اعداد آن پساه کنم از هیج نماید،
شعر [ عمیدی]
وَ جَیْشِ مِلْوُهُ کَالطَّوْدِ کَثْرآً لِوَقْتِ الْحَصْرِ لاٰ یُحْصَی عِدٰادُهْ
بسا لشکر که پُری او همچو کوهست از روی بسیاری
به هنگام شمردن شمرده نشود شمار او
نظم
عرض او صد بار [باشد ]* همچنین کیوان و باز طول او چندانک باشد از زمین تا آسمان
شاهزاده بر که خان اهتزا نموده نشاط و رغبت هر چه تمام تر و صادق تر [۲۹۱] و با قوّت و مکنت هر چه بیشتر، با چنین سپاهی حرب را آماده، با عدّت و اهبّت تمامْ کرد - که در نگار خانۀ خیال مثل آن متصّور نگردد [و] شاهین بلند برواز افکار عقال آفاق در هوای ادراک کمیّت آن از پرواز با[ز] ماند – به بنده آمده و اگر نعوذ با للّه این جانب در رفتن عساکر به دفع او تأخیری و توقفی خواهد رفت به زودی از در بند به کردار کوه الوند و به مثابت چرخ بدین حرکت خواهد کرد. پادشاه ابقا
شعر [ فردوسی ]
چو زین داستانی آکهی یافت باز بیاراست گیتی به اسب و به ساز چو سیل خروشان و چو[ن] موج تیز جهان کرد بر شورش و رستخیز
بفرمود تا کوس هایی رزمی فروکوفتند و طبل های حربی بنواختند و رایات همایون برافراختند. با لشکری که از حرکت او زمین و زمان در نالش و چنبش آمد و کوه و دریا در چوش و خروش، همه چون گلبن برآیت لعل و پیکر، و به سان لاله و نرگس با خودو مغفر، و مانند بید و غنچه با بیلک و زوبین، و به کردار برق و صاعقه بر حربت و خنجر آتشین، و به مثال باد و آتش کهِ طِعان و ضِراب، و به صفت خاک و آب وقت درنگ و شتاب، و چون پلنگ ونهنگ و با چنگ و آهنگ، و چون فیل و کرگدن و صفدر و صف شکن
شعر [ لاادری قایله ]
جمله گردنکشان گردافکن جمله نیزه[و] رانِ تیغ گذار
سخن داننده حرب را تدبیر نیک بیننده جنگ را هنجار
وقت چوشش چو رستم دستان گاهِ کوشش چو حیدر کرّار
باده شان خون و خصم روز شراب صید شان شیر شرزه گاهِ شکار[۲۹۲]
رُمح شان وقت طعن خون افشان تیغ شان گاهِ ضرب، آتشبار
شعر [ مؤلف کتاب]
فَفِی گفهِمْ عُضْبٌ وَ مِقْرَعٌ وَ فِی سَیْفِهِمْ مَوْتٌ وَ نٰارٌ وَ چوهَرٌ
در دست ایشان شمشیر است و نیزه کمان
و در شمشیر ایشان مرگ است و آتش و چوهر
یَشُفُّونَ هٰاماتِ الْاَعٰادِی بِمَوْقُفٍ یُسَلَّ مِنَ الْاَغْمادِ سَیْفٌ وَ خَنْجَرٌ
می شکافد تارک های سر دشمن را به جای استادن
می شود گشیده از میان ها شمشیر و نیم شمشیر
وسپاهی بدین عظمت که وَهْمِ ستاره شمر از احصاء آن بازماندی و ضبط کثرت او در عقل و عقد هیج دانا و محاسب نیامدی، بر اختر سعد بن طالع فرخنده از دیاربکر به مساعدت سپهر بلند و بخت ارجمند به جانب در بند حرکت فرموده.
شعر [ نظامی ]
چو آمد با سپاه از شهر بیرون زمین روان شد همچو جیحون
همی رفت از زمین بر آسمان گَرد تو گفتی خاک با مه لعب می کرد
به گرد اندر چنان بودند لشکر که در میغ تُنُک تابنده اختر
چنان آمد همه لشکر به انبوه که کُهْ را دشت کردو دشت را کوه
سپاهی بی حد و ز اندازه بیرون شمار او زفهم و وهم بیرون
ز رخش خنجر و روشن سنان ها منوّر گشته یکسر آسمان ها
و حکم کرد که ملک شمس الدّین کُرد به مدد ما کمر جانسپاری بر میان دوستاری بندد و شمشیر شیراوزنِ فرمانبرداری از نیام نامداری بر کشد و خود زراندود [۲۹۳] پولاد و داد بر فرق فَرْقَد سای محبت و اعتقاد نهد و گُرزۀ کاوسارِ کوه شکن کوچ دادن را از قربوس بی موس زین زرین نیک خدمتی آرد و جوشن روشن وفاء با صفا را از برای بدن فیل تنِ مصادقت از عبیه بی عیب و لا بر آرد و بای رأی رزین در رکاب زرین تکاور همایون صَرْصَرْتک عزیمت آرد، تا بعد از آنک اعلام غلبه و تسلط جُیُوش اعادی نکون و پُر خون گردد و رایات دولت ما به طراز فتح و ظفر مُطَرَّز شود، او را با سُیُور غامیشیهای [ی] که از هیچ پادشاه مثل آن ندیده باشد و با عنایت های [ی] که هیچ دیده شبیه۱ آن ندیده بود، باز گردانیم و انعام ما در حق او مترادف شود و اگرام ما به جای او متضاعف گردد.
شعر[ربیعی]
بر آرم به گیتی درون نام تو رسانم به تو سر به سر کام تو
ترا بر سران سرفرازی دهم ز سیم و گُهر بی نیازی دهم
ببخشم به تو گنج شاهنشهی همان تیغ و اسب و کلاه مهی
ز مازندران تا به اقصای غور ترا باشد ای سرور شیر زور
و ما را محقق است که او ملک مبارک قدم است و راز و رأی و رویت و روایت او واسط سعاد[ت]*
شعر
وَ اَریَ الْاُمُورَ الْمُشْکِلاتِ تَمَزَّقَتْ ظُلْمانُهُ عَنْ رَأیِکَ الْمُتَقَدّمِ
۱.متن: شبه.
و می بینم کار ها مشکل را باره می شود
تاریکی های او از رأی بیشی گیرندۀ تو
بعد از آن از ساحت نبرد دویست مرد را از مرکب و سلاح و چوشن [۲۹۴] و زره و خود و تَجفاف۱ و رِماح و زوبین نزد او فرستاد.
چون حکم پادشاه ابقا خان با چندی خلعت گرانمایه به ملک اسلام شمس الحقّ والدّین رسید، فرستادۀ پادشاه ابقاخان را به اهتزاز و هشاشت تمام اعزاز کرد و گفت که « خون اعداءِ پادشاه جهانگیر شراب من است و جگر معاندان شهنشاه کائس سریر کباب من. گوش مرا خوشتر از بانگ کوس جنگی نیست و خنجر دل دِر مرا لذتی دلکش تر از دماء حساد زنگی، نی.
شعر
غریو کوس و فریاد و نفیر و نعرۀ مردان بود [د]ر گوشِ جنگاور چو بانگ چنگ و نای و نی
مطالب من از حیات عالم فانی، حملات متواتره است و مقاصد من از باقی زندگانی، صولات متعاقبه».
شعر[آفاقی]
لِکُلِّ مِنْ بَنِی الدُّنْیا مُرادّ وَ مٰالی غَیْرُ حَرْبٍ مِنْ اَرٰادَهْ
مر هر یکی را از پسران دنیا مرادی است
و نیست مرا جز جنگ خواستی
روز دیگر که آفتاب جهانتاب از افق سپهر کبود تیغ زر اندود بنمود و لباس قیرگون شبه شبه به کسوت مُعْلَم زرد فام مبدل کشت
شعر[اسدی]
به فرخنده اختر به نیروی شاه سرابرده بر دشت زد با سپاه
دم کوس زرّین و هندی درای چو کاو دم نالۀ کره نای
ز هر سو جب وراست برداشتند درفش کیانی بر افراشتند[۲۹۵]
چون پادشاه ابقا خان با لشکر های کران با شاهزاده برکه خان مقابل شد از جانبین هر
۱.اصل: تجناف.
دو سپاه صف برکشیدند و طبل و نای در غُرُنْبِش و غرّیدن آمد و کوس و هندی درای در صدا و آوا به مثابتی که گفتی فحوای « اِنَّ زَلْزَلةَ السّعَه شَیْ ءٌ عَظیمٌ» حجاب شبهت از پیش برداشت و به حقیقت سر « تَکٰادُ السَّمٰواتُ یَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ » بر دلها گشاده کشت.
شعر[معزّی]
از غریو کوس گوش چرخ [گردون] گشت کر وز شعاع تیغ روی مهر تابان شد منیر
مرد میدان ریخت خون بد سگالان تا ثری گرد گردان رفت تا بالای ایوان اثیر
از نهیب۱ و هیبت آن روز و آن لشکر فتاد چرخ در خوف و زمان در ترس و گیتی در زَحیر
و از عکس رایات رنگارنگ که با نسرینِ گردون دیدار می گرداند، فضای آورد گاه مانند بَرِ تذرو و طاوس۲ گشت. و از فروغ بیرق گوناگون که با سماکین راز می گفت، زمین معرکه به سان گلزار و لاله ستان شد.
شعر
به سان قبّهْ کسری زمین[ا] از زینت لشکر به شکل خانۀ مانی هوا از رایت الوان
هر دو گروه چون کوه آهنین در میدان کین صف کشیدند و به سان دو [۲۹۶] دریای بی پایان از باد صَرْصَرْ در تَمَوُّج آمد و عرصۀ لشکر گاه از پُری سپاه نمودار دشت محشر شد.
شعر
هم اندر زمان از دو رویه سپاه سپاهی زهم یک به یک۳ کینه خواه
چپ و راست میدا بر آراستند به کین دوختن تیز برخاستند
و دشت نبرد از خون چون بحر اخضر در موج زدن آمد و بر فراز و نشیب معارک فرات و دجله پیدا شد و از د[ر] بند سیل خون به جیحون و سیحون رسید و دمْ و نمْ
۱.متن: نهیبب. ۲.متن: مانند برتد رو و طاوس.
۳.متن: ز هم یک ببک.
آن از ثری و ثریا و ماه و ماهی بگذشت.
شعر[جریر]
فَما زالَتْ القتلی تفورد ما وَهْم بِدجلة حتی ماء دجلة اشکل
بس همیشۀ بودن کشتگان بر می چوشید خون های ایشان
به دجلۀ بغداد تا آب دجله مشکل شد
شعر[ صاحب]
میادین کمین کین ز موج خون بدانسان شد که ار هز سو پدید آمد هزاران دجله و جیحون
ملک شمس الحقّ والدّین از برای نام جهانگیر وصیت عالم پیمای در میان چندان هزار مرد سپاهی چون شیر درنده و ابر غرّنده دریای موج زن و کوه آهن و فیل زورآور و هزبر تیر پیکر تیغ بی دریغ می زد و حمله بر حمله می آورد و می گفت:
شعر[اسدی]
مرا مادر از بهر این روز زاد که جز با چنین روزگارم مباد[۲۹۷]
و دمبدم از غایت شادی خود عادی از سر برگرفتی و طلاقة الوجه و عادی الرأس در میان میدان راندی گفتی « ای قوم بی دین، جنگجوی آتش خویۀ دیؤ حملۀ عفریت دیدار، شیطان هیکل که چون یأجوج و مأجوج در این دشت نبرد گِرد آمده اید و گَرد بر انگیخته و دست از جان شسته و دل بسته! منم نور دیدۀ سنجر۱ و والی دار ملک اسکندر، شمس الدّین کُرَت
شعر
اَنابْنُ الْعُلیٰ وَ الْمَجْدِ لاٰیَلْ اَبُوهُمٰا وَ حَسْبُهُمٰا فَخْراٍ بِهٰذا وَ لا فَخْرَ
منم به سر بلندی و بزرگواری، نه بلکه پدر ایشانم
و بسنده است ایشان را نازیدن به این و مرا نازیدنی نیست
هنر من، فرخاش است و رزم، و داب من حراست است و حزم. سرمۀ بینای دیدۀ
۱.علاوه بر اشعاری که شعرا از جمله ربیعی در انتساب خاندان کرت به سنجر در اشعارشان گفته اند و قبلاً تقدیم داشته ایم. صدر الشریعۀ بخارایی (متوفی ۷۴۷ ه ق) در مدح ملک معزّالدّین حسین (۷۳۲ – ۷۷۱ ه ق) گفته:
اَبُو الْفَتح سلطان السَّلاطین کُلُّهُمْ به نٰالَ فَخْراً آل کرت بن سنجر
جهان بین من، غبار میدان کارزار است و گردِ روز بیکار، نه کُحْلُ البصر.
شعر
ذُو جُفُونِ لِیَشْتَری اَبَداً غَبَرات النَّفْعِ بِالْوَسَنِ
خداوند پلکهاء چشمیست می خرد همیشه
گرد ها گرد جنگ را بخواب
و اغانی گوش خوش، غریو و غرنگ کوس جنگ است، نه آواز چنگ.
شعر[اسدی]
به بزم چه آوای چنگ و چه کوس به رزمم چه دستان سام و چه طوس
و ملازمان و جانسپاری خدمت او که صخره از حد تیغ کوه گذار ایشان ذره گشتی و زره از نوک بیکان موی شکاف ایشان به صد باره شدی، در صف [۲۹۸] میدان هر زمان به نوک سنانِ جان ستان نیزۀ خَطی مار، شکل مثقفه عَسّالِ هژده کزی کوه شکاف حلقه حدقۀ دیده کار دیده گان جهان را می ربودند، به شمشیر شیر افکن قمقام اثر قتال و رُمح خونریز آتش حرب و ضرب را در التهاب و اشتعال می آوردند.
شعر[ابد خود]
وَ اِذا زَنٰادُ الْحَرَبِ اُخْمِدَ نٰارُهٰا قَدَحُوا بِاَطْرافِ الْاَسِنَةِ نارَا
و چون آتش زن های جنگ فرو شود، میرانیده شود آتش او
بزننر آن گروه به کناره ها سر ها نیزۀ آتش را
صاحبان جُیُوش و وازعان عساکر شاهزاده برکه خان ساعةً بر روی صفوف با سُیُوف مسلوله و رِماح مثقفه می تاختند و این ندا در می دادند که «ای گردنکشان دشت قفچاق، به زخم شمشیر و چماق آفاق را چون آماق برین لشکر شام و عراق تنگ کردانید و به خم کمند کیانی اعادی را از خانۀ زین بر روی زمین افکنید.
شعر[نظامی]
بدان تاب داد کیانی کمند ببندید با هوی چرخ بلند
بدان خنجر دلدر آبگون بدرّید دل در بر چرخ دون
خاصّه آن جنگ سوار خراسانی را که بَرگُستوانِ۱ احمری بر رخشِ رخشانِ آهن خایِ بادپای انداخته است و بی خود و مغفر، با زورقی حریر بر سر در پیش تیرو تبر چون غضنفر تندتر می آید و به هر حمله طایفه [ای] از نامداران را بی جان می کرداند و به هر ضربه جماعتی از مبارزان را بی جان می کندز
لشکر شاهزاده برکه خان به يكبار چون دریا در موج زدن آمدند[۲۹۹] و چون رعد در غرّیدن و قرب هزار سوار قفجاقی بهادرِ کاردیدۀ شیروز، بر ملک شمس الدّین حمله آوردند. ملک شمس الدّین با ایشان در نبرد آمد؛ به مثابتی که به هر حمله ایشان فرقه[ای] را به دوزخ می فرستاد.
راوی چنین گفت پدر من در آن جنگ بود. آن روز نُه زخم گران بر اعظاء ملک شمس الدّین رسیده بود. ملک شمس الدّین همچنان از غایت دلاوری و نهایت شجاعت با آن سواران بر می انگیخت . نا گاه در اثناء این حرب نظر شاهزاده برکه خان بر ملک شمس الدّین افتاد پرسید که«آن سوار جنگی سر برهنه که با آن چندان مرد دلاور جنگ می کند، کیست؟» مغولی ترمتای نام ملک شمس الدّین را بشناخت. گفت « ای شاهزادۀ جهان، این آن ملک است که از ولایت غور پیش پادشاه منکو خان آمد و در جنگ کیوک خان بدین صفت که پادشاهزاده مشاهده می کند، دلیری های صعب و جانبازی های عظیم نمود.
شعر [رشید وطواط ]
مَلِکٌ اِذٰا سَلَّ السُّیُوفَ بَنانُهُ یَوْمَ الْوَعٰا تَرَکَ الذُکُورَ اُنٰاثاً
پادشاهیست چون بکشد شمشیر هارا سر انگشتان او
در روز جنگ بگذارد نران را مادگان
مَنْ یَلْقَهُ بَیْنَ القَنٰابِلِ وَ الْقَنٰا لَمْ یَلْقَ اِلاّ ضَیْغَماً دِلْهٰا ثاً
هر که بیند او را میان لشکر ها و نیزه ها
نبیند مگر شیری نیک شکننده
۱. برگستوان : مأخوذ از کُست در پهلوی به معنی پهلو و سو و نکار، و در فارسی نیز کشت یا کست به همین معنی است. گستی یا کشتی در پازند و فارسی به معنی کمر و مطلق رشته و بندی که به میان بندن.«ان» در آخر کلمه پسوند اتصاف است.
القصّه آن روز تا شب هر دو لشکر برین نَسَق که ذکر رفت با هم در محاربت و مقاتلت بودند. و چون شاه زنگ شادُروان عباسی بر افراشت و سراپردۀ آبنوسی بزد و چهرۀ کافوری روز در حجاب جعدِ عنبری مشکْ سایِ شب[۳۰۰] رفت و اماکن جهان بر انوار چون اطراف دریایْ قار شد، و شهباز شفید نورانی و زاغ سیاه داغ آشیانی ظلمانی مبّدل گشت شعر [ دقیقی ]
شب آند چهان دیوْ دیوار گشت درو دشت و هامون همه قار گشت
هر دو سپاه روی از میدان حرب بتافتند و همه شب در تدبیر رزم و اندیشۀ نبرد دوِّم به سر بردند. پادشاه اباقا خان فرمود که از طبیبان و جرّاحان حاذق پنج تن امشب به و وثاق ملک اسلام شمس الدّین کُرَت روند و جراحت های او را بربندند و از دارو خانۀ ما آنچ بیاید ببرند.
راوی چنین گفت که در آن حرب فُرب صد ملک و امیر نامدار، بعضی خسته و طایفه [ای] کشته شده بودند. پادشاه ابقا خان از هیچ کدام چندانی یاد نمی فرمود که ملک شمس الدّین.
چو[ن] شب سیاه پوش به آخر رسید و آفتاب و با درفش درخشان سر از خاور بر آورد، از جانبین
شعر [ مؤلّف کتاب ]
دلیران باز خنجر بر کشیدند عَلَم بر اوج هفت اختر کشیدند
شعاع تیغ بر بالا بر آمد ز هر سو نعره و غوغابر آمد
زمین پُر نیزه و تیغ و سنان شد زمین گفتی به شکل آسمان شد
دو لشکر همچو کوهِ آهن از جای بجنبیدند و چرخ افتاد از بای
آن روز تا نماز پبشین بر منوال روزِ گذشته از طرفین دار و گیر و نعره و نفیر و بگیر و بستان و زخم تیغ و سنان بود و از جانبین آه و « و اویلا و یا حسرتا یا مصیبتا» و کشش و کُشِش و خروش و جوش. بعد از آن پادشاه ابقا خان بر شاهزاده برکه خان ظفر یافت و اکثر عسکر شاهزاده بر که به قتل رسید [۳۰۱] و چندان کلاه و کمر و اسب و اشتر و خیام و نُفُوذ اموال به دست سپاه پادشاه ابقا افتاد که حصر آن را هیچ محاسب در ضمیر نتوانستی آورد. پادشاه ابقا مظفّر و منصور مراجعت نمود و ملک شمس الحقّ والدّین را بعد از سه ماه با تشریفات گرانمایه از مراکب گوهری و اسلحۀ مصری و یرلیغ و پایزه و طبل و علم، اجازت مراجعت فرمود.