ذکر نود و ششم
در قتل پهلوان یار احمد ۲ و محمود فهاد
چنین می گوید بندۀ ضعیف نحیف گناهکار پُر اَوازار۳ ، رزقه الله علماً نافعاً، که شخصی بود در غایب جلادت و روز و نهایت تهوٌر و دانای و توانای . او را پهلوان یاراحمد خواندندی. محتدش از شهر سجستان بود و مولدش خطّۀ هرا، صانهاالله عن البیّات والآت . بیشتر ایام و لیالی خود را به کشتی گیری و تیراندازی منقضی گردانیده بود و هر دو هنر را به کمال حاصل کرده، به قادراندازی چنان ماهر بود که به روز جنگ تیرتیز بر عقاب پُر خدنگ او از سپرِ زرینِ مِهر سپهر چهر به سان حریر و سُندُس برّان بیرون جستی و در خود خون آلود مریخ قتال که صاحب حمل است ترازو شدی و در صف میدان به روز روشن محقّر ترین ذرّه ای از ذرایر آفتاب را دردیدۀ سَهی تاریک سیمای سَما دوختی ، و در لیالی مظلمه به نوک پیکان سهام مسمومه خال از رخ زنگی بربودی ، و هر دم از سر دعوی گفتی:
شعر [فردوسی]
ز قربان چو چاچی کمان برکشم زمانه برآرد سر از ترکشم
به تأیید نظر آفریدگار ، تعالت صفاته و توالت هباته ، و مساعدت روزگار و معاونت انصار به خدمت ملک مرحوم فخرالدّین از مرتبۀ کشتی گیری به معماری رسید و از معماری به مرور ایام و تعاقی لیالی به جانداری نقل کرد و تقرّبی هرچه بیشتر یافت ، چنانک سایر اوقات در خلوات و ملوات ملازم ملک مرحوم بودی . در اهمّ مهمات ملک [۵۲۶] و اعظم اوامر صوابدید ملک شروع کردی و آن را به فرّ فرسات و رأی رزین خود چنان بساختی و برداختی که پیش ملک مرحوم فخرالدّوله والدّین پسندیده و محمود بودی . و قُرب دویست تن از مبارزان و عیّاران هروی مرید و هواخواه او بودند .
چون ملک مرحوم فخرالدّین ، جمال الدّین محمّدسام را قایم مقام خود در هرات نصب گردانید و جمال الدّین محمّدسام ، دانشمند بهادر را به قتل آورد و در
_____________________________________________________________________
۱ . اصل: نود و چهارم . ۲ .اصل: بار احمد . ۳ . اصل: اَوزاز.
۵۴۲ تاریخ هرات
شهر هرات والی ادر و آمر قاهر گشت، پهلوان یار احمد را حسد دامنگیر شد. مبارزی بود نخحشبی از زمرۀ شجعان و نامداران درگاه ملک فخرالدّین محمد فهاد نام. دلیری بود کاردیده و چند نوبت در میادین حُرُب افتاده و به قلعه گیری نام تمام داشت. ئ ترکی بود هم از زمرۀ مبارزان ملک فخرالدّین او را ینکبی تیرکیر گفتندی . صد مرد نامدار مأمور او بود .
پهلوان یاداحمد روزی این هر دو مبارز جانباز نامدار را به وثاق خود طلب داشت و برخلاف قضیۀ ((لاتَجعَل صَندوُقَ السّرّ الاّ صَدرَ الصَّدُوقّ الحُّرِ ))۱ اسراری که در ضمیر او متمکّن بود با ایشان در میان نهاد و گفت ((ای اصحاب که هر بک چون رستم دستان بهم مردی و دل زَهره در چهار برآورده اید و چون اسفندیار روئین تن به رزم جوئی مَثَل شده،بدانید که جمال الدّین محمّدسام بغایت فضول و بزرگمنش شده است و بواستطۀ قتل دانشمند بهادر خود را ملکی فرض کرده و بر جماعتی که در همۀ ابواب د همچون اویند تفوّق می جوید . مرا در خاطر آن اسن که او را به قتل رسانم و حصار را بگیرم . و بوجای نیز به من پیغام کرده که اگر جمال الدّین محمّدسام را بگیری و قاتنلان پدر و برادران و اقارب مرا[۵۲۷] به من بسپاری ، جکومت شهر هرات به تو ارزانی دارم و به نام تو از بندگی پاشداه عادل یرلیغ و پایزه بستانم و از خرینۀ خود مبلغ ده هزار دینار نقد تسلیم مصاحبان تو کنم . اکنون اگر شما درین اندیشه با من مددکار می باشید بزودی این مراد میسر می گردد. ))
محمود فهاد گفت((هر چه پهلوان مصلحت بیند من بر آن حمله بروم.)) نیکبی نیرکر گفت که (( ای پهلوان ، در حصار مرد بسیار است و ما اندک و نباید که بر ما چیره شوند و جان و تن و زن و فرزند ما در سر این کار شوند . پهلوان بازنماید که به چهحیلت این مرا عظیم بی آنکه زحمتی به ما رسد دست دهد.))
چون ینکبی تیرکر اسن سخن بگفت،
شعر
بخندید از گفت او پهلوان بدو گفت:ای ترک روشن روان
مرا نیز مرد سپهدار هست درین بوم و مرزم بسی یار هست
همانا که هشتصد فزون است مرد که غمخوار مایند روز نبرد
____________________________________________________________________________
۱ . من کلام جارالله.
ذکر نود و ششم / در قتل پهلوان یاراحمد ... ۵۴۳
چنان دان که چونمن بگیرم حصار فزرون گرددم مرد از ده هزار
بگویم که درمان این درد چیست سزاوار این ردی و اندیشه کیست
کنون چاره آن است ای نیکزاد که در دژ درآیم هم از بامداد
به بالا برآرم شبستان خویش سلاح نبردی ز اندازه بیش
صد و شصت شمشیر زهرآبدار برآرم به بالای کاخ حصار
نود جوشن و شصت ترک و سنان فراوان ز کوپال و گُرز گران
دو ره سی کمند و سه ره جُل زره همان شصت چاچی کمان بزه
چو از آلت چنگ دژ پُر شود از آن پس همه کار چون دُر ش.د
به زر سروران را دلیر دهم به خواهش همه زور شیری دهم
دگر روز کز پرتو مع مِهر شود روشن این گنبد سبز چهر
زمین گردد از شید چون شید روس بشوید جهان تختۀ آبنوس [۵۸۲]
بپوشم زره شیب خفتان جنگ به دژ اندرآیم به سان پلنگ
مرا چون در دژ۱ ره و روی هست در آرم به کاخ اندرون مرد شصت
از آن پس ز گُردان تو چند مرد بپوشند بر تن سلاح نبرد
به چاره سگالی و خواهشگری یکایک برآیند بی داوری
از آ« پس برآریم در دژ خروش کزان بانگ گیتی برآید به جوش
به یکباره صدمرد فرخنده بخت یکی حمله آرند چون کوه سخت
گرفتم که با پور سام دلیر بوَد چار صد مرد چون نرٌه شیر
به یکدم بریشان درآید شکست ز پیشش گریزان شئد هر که هست
نخستین من از تاب داده کمند تن پور سام اندر آرم به بند
بدین پهلو خنجر جان گُسَل رخ خاک از خون کنم همچو گل
یل سنکه ای را ببندم دودست ببرٌم به خنجر سر بلغه بست
ز لقمان جنگی بر آرم دمار تنش [را] به خاک افکنم خوار و زار
سرافراز محمود فهاد کُرد چو رستم نماید یکی دستبرد
تن شاه سکزی به بند آورد سرش در طناب کمند آورد
تو ای پهلوان ینکبی با گروه به یُلدُوز یکی حمله بر همچو کوه
______________________________________________________________________۱ . اصل: درادز.
۵۴۴ تاریخ هرات
کسی را که دانی ز نام آوران ز پای اندر افکن به گُرز گران
بعد از آن با هم عهد بستند که ازین اندیشه بر نگردند و فدا به وقت آنکه جمال الدّین محمّسام بار دهد ، درین کار شروع نمایند.
چون برین جمله مقرر داشتند هر یکی به طرفی متوجه شدند. پهلوان یاراحمد نزدیکان و یاران خود را طلب داشت و هر یک را ، علی قَدر مرتة چیزی بخشید در اثناء این حالت پرسید که (( جمال الدّین محمّدسام کجاست؟)) [۵۲۹] ګفتند درمیدان پا حصار در صفّه بار است . پرسید که ((با او مرد بسیار است یا نه ؟)) گفتند (( مردِ دَه بیش نیست.)) در حال سوار شد و به ثاق محمود فهاد آمد و گفت (( به دیدن جمال الدّین محمّد سام می روم.)) محمود فهاد و از مبارزان هروی قُرب هشتاد تن مصاحب او روان شدند.
چون به میدان درآمد روی به جانب محمود فهاد کرد و گفت که ((مصلحت هست که جمال الدّین محمّد سام را هم درین میدان به قتل آرم ؛چه، او با مردی ده بیش نسیت .)) کحکود فهاد گفت که (( این کار به آسانی دست می دهد ، اما فساد آن است که مبارزان غوری ، چون : تاج الدّین یُلدُوز و لقمان و یحیی و سجزیان غایب اند . اگر ما فنته ای انگیزیم حصاریان را به مان ندهند صواب آن است که جمال الدّین محمّد سام را دز حصار به قتل رسانیم تا حصار نیز به دست آید.)) پهلوان بار احمد گفت((روا باشد.)) و با آن هشتاد مید به یکبار پیش جمال الدّین محمّد سام آمد.
جمال الدّین محمّدسام چون باراحمد را با آن طایفه پدید، منفعل گشت روی به یاران خود کرد که ((بنگرید گه این فضول کشتی به چه صفت می رود!)) یاران در جواب گفتند که ((روستای [ی] اسن و هرگز خود را این تجشٌم و بزرگی ندیده است که امروز.)) بعد از آن جمال الدّین محمّدسام یکی را گفت که (( به حصار رو و خواهرزادۀ من ابوالفتح و پهلوان لقمان را با بیست۱ مرد طلب دار و بگوی تا مفرداً یکان و دوکان پیش من آیند.))
القصّه بعد از ساعتی همۀ میدان پُر از مرد غوری و هروی گشت و دمبدم پهلوان یاراحمد به جانب محمود متلفات شدی و گفتی که (( بر خیزم و جمال الدّین
______________________________________________________________________
۱ . متن :بسیت.
ذکر نود وششم / در قتل پهلوان یاراحمد ... ۵۴۵
محمّدسام را بگیرم.)) محمود فهاد گفتی که ((مصلحت نیست، یک امروز دیگر صبر کن.)) در اثناء این ینکبی تیرکر با مردمی ده به میدان درآمد . چون پهلوان یاراحمد و جمال الدّین محمّدسام را [۵۳۰] دید که هر یک با مردمی چند در مقابل یکدیگر نشصته بودند، با خود گفت که ((مصلحت در آن است که من زار خود با جمال الدّین محمّدسام پیدا گردانم .)) بعد از آن پیش آمد. جمال لدّین محمّد سام گفت که (( پهلوان ینکبی از کجا می رسی و خبر چیست ؟)) گفت (( ازکار تبار می آیم . مغولی چند از لشکر بوجای در نستان متواری شده بودند . خ.استم که ایشان را بگیرم . چون کا را بدیدند به جانب جغرتان رفتند.)) جما الدّین محمّد سام گفت که ((ما را اینجاه ساکن بودند مصلحت نیست.))
از میدان بیرون آمد .روز به آخر رسیده بود . چون به صحار درآمد و به خلوت خاص خود رفت ینکبی تیرکر پیش او آمد و هرچه که از پهلوان یار احمد و محمود فهاد دیده بود و شنوده از جزو و کلّ تقریر کرد. چون جمال الدّین محمّد سام از ینکبی تیرکر این سخن بشنود و متغیر و متردد گشت . اکابر حصار چون اختیارالدّین ینشه و تاج الدّین یُلدُوز و لقمان و یحیی و امیر محمّد سنکه ای و شاه اسماعیل را طلب داشت و آنچه که ینکبی تیرکر گفته بود به اسماع ایشان رسانید و گفت ((مصلحت چه می بینید ؟)) همه یاتفاق گفتند که ((مصلحت در آن است که پهلوان یار حمد و محمود فهاد را بگیری و بعد از ثابت شدن این اندیشۀ بد ایشان را به قنل رسانی.))
چون برین تدبیر مقرّر و معیّن گردانیدند، از وثاق جمال الدّین محمّدسام بیرون آمدند و آن شب در کار حفظ و باس حصار اجتهاد بلیخ به جای آورند . روز دیگر هنگام طلوع خورشید پهلوان یار احمد و محمود فهاد بر قاعدۀ هر روز به حصار درآمدند. جما الدّین محمّدسام بر کنار صفّۀ جنوبی صحن سرای حصار نشصته بود و از یمین و یسار دلاوزان غوری و مبارزان هروی و نامداران سنجزی استاده بودند . پهلوان یاراحمد شمشیری در دست داشت و نیم خنجری برمیان [۵۳۱] بسته. با پنج تن از عیِاران هرات بیش آمد. چون نزدیک محمّد سام رسید سلام کرد . جما الدّین محمّدسام بر پای خواست و به هشاشت تمام بیش از عادات جواب سلام او باز داد و گفت((بفرما بنشین.)) پهلوان یاراحمد شمشیر به یکی از ملازمان خود داد و در محاذات جمال الدّین محّدسام بر کنار فقٌه بنشصت
۵۴۶ تاریخ هرات
بعد از ساعتی ، جمال الدّین محمّدسام گت که ((ای پهلوان ، آن نیم خنجر را از یمان بازکن )) .. پهلوان یاراحمد برفور آن نیم خنجر را از میان بگشاد پس از آن جمال الدّین محمّدسام گفت((ای پهلوان آن! مردان چنین کنند که تو کردی ؟)) پهلوان گفن((چه کردم؟ از من چه در وجود آمد که مستوجب ملامتم؟)) جمال الأّین محمّدسام گفت که ((چنین و چنین اندیشه ای کرده بودی .)) پهلوان یاراحمد منکر شد . جمال الدّین محمّدسام دیگر هیچ سخن نگفت و از فصّه برخسات و به طرف وثاق خود روان شد و گفت ((اینیاراحمد بدطابع را نگاه دارید.)) در حال پهلوان یار احمد و محمود فهاد را بگفتند و آن شب هر دو را بسته و نگاه داشتند . روز دیگر هر دو را بر سر چهار سو به قتل رسانیدند و ندا دردادند که (( هر که با ملک و حاکم خود [رأی] دیگر کند سزای او این است .)) مردم هرات از آن سیاست خایف شدند .
و هم در آن روز قُرب صد مرد دلاور و هروی که از نزدیکان پهلوان یاراحمد بودند خود را از باوری شهر بیرون انداختند و پیش بوجای رفت[ند] . جمال الدّین محمّئسام ینکبی تیرکر را بنواخت و تشریف خاص پوشانید و دو هزار دینار نقد و پنچ سر اسب بدو داد و اقارب و عشایر طایفه ای را که به او تخلف کرده بودند و از شهر بیرون رفته و به خدمت بوجای درآمده، بگرفت و از هر یک مبلغ مال بستاند و سرایها و قُصُور ایشان را ویران کرد و اشجار مثمرۀ باغات ایشان را بزد . و دروازه خوش و دروازۀ عراق را برآورد و حکم کرد ه جز مردم سیاهی هیچ آفریدۀ دیگر را از شره بیرون نگذارند.[۵۳۲]