ذکر چهل و ششم
در حکایت قتل تاج الدّین خار
چون شهور سنۀ اثنی و ستّین و ستمائه [=۶۶۲] در آمد، در ینم سال شاهزاده تبسین اقول از سرخس به جانب شهر هرات ، حمیت عن الآفات، حرکت کرد . چون به کوسویه رسید، امیر طغا تیمور نام به شهر هرات فرستاد و ملک اسلام شمس الحقّ والدّین و مرکتای و عمّال هرات [را] طلب داشت. ملک شمس الدّین و شحنگان با تحف و هدایا و غرایب بی قیاس پیش شاهزاده تبسین اقول رفتند. چون ملک شمس الدّین به فوشنج رسید، امیری قینان نام با صد و پنجاه سوار پیش آمد و گفت که « حکم یرلیغ پادشاهزادۀ جهان تبسین اقول است که با پنج خدمتکار پیش بیشِ ما نیائی ». ملک اسلام شمس الحقّ والدّین گفت «فرمانبرم». با پسر خود رکن الدّین محمّد و پهلوان محمد نهی و پهلوان مستنگ و عزّالدّین کینان و اختیار الدّین سالار پیش تبسین اُقُول رفت.
روز دیگر پیش او در آمد. شاهزاده اُقُول چون او را بدید، گفت «ای [ملک شمس الدّین، ملک تاج الدّین خار- که قرابت تست- از گله نوشته است و چنین وچنین حکایتی عرضه داشته. ما را از چون تو ملکی توقع امتثال این سخن ها که او باز نموده نیست؛ چه، پدرانِ بزرگ ما در باب همه ترتیب و لطف و عاطفت و سیورغامیشی مبذول داشته اند. اگر این سخنْ غیرِ ملک تاج الدّین خار عرضه داشتی، خاطر ما بدان ملتفت نشدیو اما چون قرابت تو باز نموده اندیشه ها [ ی] گوناگون در ضمیر متمکّن می گردد». ملک شمس الدّین گفت « پادشاهزادۀ عالم را تا نفخ صور زندگانی و کامرانی باد
شعر [ خاقانی ]
در جلال و جمال و عزّ و فتوح باد عمرت هزار سال چون نوح
فلکت بنده باد و در رَهی بی تو هرگز مباد تاج مهی [۲۸۰]
پادشاهزادۀ جهان به عقل نور بخش و ذهن آفتابْ وش خویشتن این غمز را که از
مکایدت نفریست و این غدر را که از حِیَل فروغی، تفتیش و تبعیث۱ فرماید که بزرگان خردمند چنین گفته اند:
[ مصراع]
«وَ عِنْدَ الْفَحْصِ یَنْکَشِفُ الْغِطٰاءُ»
اگر آنچه این طایفۀ پُر زرق و خیانت و این گروه بی دانش [و] بی تمیز از سر جهالت و بطالت عرضه داشته اند و بر آیینۀ جهانْ نمای ضمیر منیر پادشاهزاده غبار کینه بر انگیخته صادق باشد، منِ بنده مجرم و مستوجب و هر عقوبت که بَتَر از آن نبود باشم، و الآ که کاذب بوَد ، این طایفۀ دروغگوی را به من دهد تا ایشان را ضُحکۀ عالمیان و موعظت چهانیان گردانیم».
شاهزاده تبسین اقول از آن فصیح زبانی و شیرین سخنی او در شگفت ماند. روی به امرا و وزرا کرد و گفت «هرگز مردی بدین صورت و سیرت نه همانا که بود باشد ».
شعر [نظامی]
به یارا[ن] گفت کز خاکیّ و آبی ندیدم کس بدین حاضر جوابی
امرا گفتند «ای پادشاه [زاده] عالیجاهِ انجم سپاهِ گردونْ در گاه ، این مَلک را کمترین هنرْ سخنگویی و شیرین زبانی است و پس ترین دابْ عدوبندی و قلعه گشائی . قُرب پنجاه قلعۀ نامدار و حُصُون استوار به زخم خنجر آبدار و اسنۀ سینه گذار فتح کرده است و صد ملک و امیر یاغی باغی را به قتل [ ۲۸۱] آورده، چندانک در خراسان نام و آوازۀ او منتشر ست، به اضعاف آن در اقلیم هند و بلاد ترک شایع است.
شهر [ رشید وطواط ]
به هر بلاد علامات عدل او بیدا به هر مقام مقامات بذل او مشهور
نظم [ جمال الاسلام]
هٰذا ابْن فَخْر عَبِیْدِ اللّهِ کُلبهِمِ هٰذا الْسخیُّ الوفِیُّ القاتِلُ البَطَلُ
این پسر نازیده شدۀ بندگان خدای است همه ایشان
این جوانمرد است، وفا کننده است کشنده است، شجاع است
شاهزاده تبسین اقول روز دیگر سخن ایشان را موجب حکم پادشاه چنگیز خان
۱. کذا فی المتن . مفهوم نشده.
تَفَحُّص کرد. گناه در گردن ملک تاج الدّین خار مرکتای ثابت شد. ملک اسلام شمس الحقّ والدّین را به نواختِ پادشاهانه مکرّم گردانید و ملک تاج الدّین خار را بدو دادند و گقتند« ملک را در قتل و عفو او فرمان دادم »و مرکتای به واسطۀ آنک امرا و وزرا [را] مال بسیار داد، از دست ملک اسلام سالم ماند. روز دیگر ملک شمس الدّین دوستکارم رغم حُسّام و عِناد اعادی را از اردوی شاهزاده تبسین اقول مراجعت نموده و پهلوان مستنگ و اختیار الدّین سالار را با سی مرد دلاور بر سر ملک تاج الدّین خار موکّل فرمود و به فرمود و به طالع سعْدْعنانِ عزیمت به طرف شهر هرات، کیفیت عن الآفات، تاخت. ملک معظم رکن والدّین با خواص خود گفت که «من می دانم که اگر ملک تاج الدّین خار را سلامت به هرات خواهیم رساند ، پدرم ملک اسلام او را هیچ نخواهد گفت و به لصناف الطافش محفوظ خواهد گرداند. و چون ملک اسلام او را به اَلَمی و غمی ملحق نگرداند و حیلتی سازد که ما را از آن خوف جان باشد. مصلحت در آن است که من او را به قتل رسانم و خاطر خود را از اسن تشویش و پریشانی جمع گردانم». ملازمان خدمت او گفتند «حاکم خداوند است ».
بعد از آن ملک معظم رکن الحقّ والدّین ، و اختیار الدّین سالار گفت که «من با چند تن در رباط حمزه مترصّد خواهم بود تا چون ملک تاج الدّین خار بد انجا رسد او را به قتل رسانم ». بعد از آن با ده تن از کُماة رجال غور در رباط حمزه مقام کرد. چون اختیار الدّین سالار ملک تاج الدّین را بدان بر در رباط آورد ، و آهنگ آن را کرد که ملک تاج الدّین خار را به قتل رساند. و ملک تاج الدّین خار چون ملک رکن الدّین را بر آن حالت بدید، در پیش او را در خاک غلطید و گفت «ای بسر عمّ
شعر[ ربیعی ]
گر کرده ام گناهی، بد بو دو توبه کردم آثار تربیت را بنوازم و رها کن
و عمل کن به این حدیث که رسول، علیه السلام و التّحیّه، می فرماید: اَلا اُخْبِرُکُمْ بِاَفْضَلِ اَخْلاقِ اَهْلِ الدُنْیا تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ وَ تُعْطی مَنْ حَرَمَکَ وَ تَعْفُو عَمَّنْ طَلَمَکَ؛ یعنی : هرکه با تو به اسائت قطیعت ورزد تو با او به احسان قاعده وصلت تمهید کن و هر که خیر خویش را از تو منقطع گرداند تو مَبَرَّت خویش بدر رسان، و هرکه بر تو
جریمه ارتکاب نماید تو او را به عفو خویش ببوش».
شعر[سنائی]
آنک سیمت نداد، زربخشش و آنک پایت بُرید، سر بخشش
و آنک زَهْرت دهد، بدو ده قند و آنک از تو بُرَد، بدو پیوند[۲۸۳]
شعر[شاعر]
وَصْلِ اِذا قَطعُوا وَ اخْلُصْ اِذا کَدَرُوا وانْصَحْ اِذا غَدَرُوا وَ اصْدُقْ اِذا مَکَرُوا
و بپیوند چون ببرند و ویژه شو چون تیره شوند
و نصیحت کن چون غدر کنند و راست گوی چون مکر کنند
ملک رکن الدّین بدان سخن دلفریب و خشُوع و خضوع او التفات [نکرد] سرش را به تیغ از تن جدا کرد و هر کس از ملازمان او عضوی از اعضاء ملک تاج الدّین خار ببرید.
شعر
چنانش به خواری۱ بکشتند زار که از خون او شد زمین لاله زار
برو نوحه گر شد زمین و زمان که بُد پهلوان شهریار و چوان
تو ای نامور پُر دل [و] هوشمند دل اندر سرای سپنجی مبند
جز این نیست آئین گردن سپهر که گَهْ کینه پیش آورد، گاه مهر
گهی بر سر تخت شاهی درنگ گهی دخمه و خاک تاریک و تنگ
جهان جاودانه نماند به کس که خود جاودانه خدایست و بس
اگر سالیان پادشاهی کنی بزرگی و فرمانروائی کنی
سر انجام این گردش روزگار به خاک اندر آرد سر تاجدار
چو می رفت بایداز این خاکدان به جز نام نیکی به گیتی ممان
به نیکی گِرائیدنَت بهترست چون این سخت راهت به پیش اندرست
بترس و خداوند را بنده باش جهان آفرین را پرستنده باش
ز روز گذشته بیندیش تو مکن تکیه بر هستی خویش تو
بدین تاج و تخت کیانی مناز به آرایش این جانی مناز [۲۸۴]
۱.متن: خاری.
شعر[لا ادری قایله]
لَیْسَ الْفَناءُ بِمَأْمُونٍ عَلیٰ اَحَدٍ وَ لاَ الْبَقاءُ بِمَقْصُورٍ عَلی رَجُلٍ
نیست نیستی امان داده بر یکی
و نه هستی کوتاه کرده بر مردمی
مٰا یُدْفَعُ الْمَوْتُ عَنْ بُخْلِ وَ لاٰ کَرَمٍ وَ لاٰ جَبٰانٍ وَ لاٰ غُمْرٍ وَ لتٰ بَطَلٍ
بازداشته نشود مرگ از بخیل و نه از کریم
و نه از بزدل و نه کول و نه دلیر
وَ الْعَیْشُ یَوذِنُنٰا بِالْمَوْتِ اَوَّلُهُ وَ نَحْنُ نَرْغَبُ فِی الْاَیّامِ وَ الدُّوَلِ
و زندگانی می کاهاند ما را به مرگ اول او
و ما رغبت می کنیم در روزها و دولت ها
ملک شمس الحق والدّین چون به عیدگاه رسید تمامت خلق هرات به استقبال بیرون آمدند. ملک شمس الدّین هنوز در شهر هرات نیامده بود که خُدّام ملک رکن الدّین سر و دست و پای ملک تاج الدّین خار را بیاوردند. ملک شمس الدّین از آن حالت بغایت مُتَحَزِّن شد و بانگ بر ایشان زد و گفت که « این دلیری که [کرد]؟» گفتند« ملک زاده رکن الدّین محمّد ». ملک شمس الدّین سه روز ماتم ملک تاج الدّین خار بداشت و ختم قرآن کرد. بعد از آن میان ملک شمس الحقّ والدّین و مرکتای مخاصمت و بُغضی مشتعل تر می گشت و قاعدۀ منازعتت محکم تر می شد و کار به جائی رسید که میان ایشان
شعر
به هنگام صبح و به هنگام شام به شمشیر بودی پیام و سلام [۲۸۵]