خشک شدن هیرمند و قحط و مرگی
اندر سنهٔ عشرین و مایتی آب هیرمند خشک گشت و از بست(۵) و قحطی صعب پدید آمد اندر ولایت سیستان و بُست و مرگی بسیار بود، چنان که تجار و بزرگان و خداوندان نعمت بسیار بمردند، و یک سال بماند همچنان، تا اول سنهٔ احدی و عشرین و مایتی، و مردمان اندرین سال بسیار مال، ضعفا را بدادند، و
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. روز سدیگر، یعنی روز سوم. در فارسی بعد از لفظ ((یک)) گفته می شده است ((دیگر)) چنان که ربیع نخستین و ربیع دیگر- یا (دُدیگر) و به جای سوم هم گفته می شده است ((سدیگر)) و در کتب قدیم در مورد اضافه شدن سال یا ماه یا روز نیز سال سدیگر یا روز سدیگر دیده شده است . و این کلمه منفصل هم دیده شده است چون (( سه دیگر)) اما در پهلوی و در املاهای قدیم عموماً سرهم نوشته می شده است ٢. ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل بن شیبان بن ذهل بن... بکر بن وائل بن... نزار بن معد بن عدنان الشیبانی المروزی الأصل، از اصحاب شافعی بوده و کتاب مسند را در حدیث تصنیف نموده گویند یک ملیون حدیث از برداشته است. ابن خلکان گوید: ابن حنبل دعوت شد که قرآن را مخلوق گوید و نگفت وی را بزدند و به حبس انداختند و او در امتناع خویش اصرار همی ورزید و این زدن او در عشر اخیر رمضان سنهٔ ٢٢۰ بود و مرگ وی در ماه ربیع الاول یا ربیع الاخر ٢۴۱ هجری و برخی مرگ وی را بر اثر جراحتی از تازیانهٔ معتصم یافت دانند خاصه متصوفه و کراماتی در این باب به وی نسبت دهند. ٣. مرجئه و اشاعره قرآن را نیز مانند خدای تعالی قدیم می دانستند و علماء کلام و معتزله که مأمون هم از آنها بود بر ضد این عقیده مردم را دعوت می کردند و معتصم نیز از آن بنا به وصیت مأمون پیروی کرد. ۴. این لغت امروز بدین ترکیب جز در موردی که با اسمی ترکیب شده باشد چون (( گاو مرگی)) استعمال نمی شود، لیکن در قدیم معمول بوده و اسدی در گرشاسب نامه این لغت را آورده است و گوید:
ز دانش بماندند در بندگی به مرگی رسیدند از زندگی
و در متن پهلوی هم این لغت استعمال شده و معنی آن: مرگ و میر است. ۵. کذا... و به نظر می رسد که اصل این دو کلمه (( آب بست )) بوده به معنی بسته شدن و تنگی و کمی آب، چه زراعت آب سیستان از آب رودخانه هائی است که از هیرمند و غیره آید و احتیاج به باران ندارند و ظاهراً در موقع خشکسالی عبارت (( آب بست )) را استعمال می کرده اند- وهم می توان که عبارت چنین باشد (( آب هیرمند خشک گشت از بست)) و واو (و از بست) زاید باشد زیرا شعبه ای از هیرمند از بست به سیستان آید. و احتمال دیگر آنکه لفظ ((از)) زاید یا ((آن)) باشد و عبارت در اصل (( و آن بست و قحطی)) باشد و بست را مترادف گرفته باشد، چه قحط مطر در لغت به معنی حبس شدن باران و بستگی آن است.
سیَاری آگاه کرد ازین حال عبدالله بن طاهر را، و نامه نوشت تا از بیت المال سیصد هزار درم به درویشان دادند، و سیّاری بداد تمام آن مال عثمان عفان را و حسین عمرو را که فقهاء فریقین بودند، تا تفرقه کردند بر ضعفا و اهل بیوتات(۱) که حال ایشان تباه گشته بود. پس به بُست بر عبدوس مردی بیرون آمد، عبدالله الجبلی گفتندی او را، و مردم بسیار از خوارج برو جمع شد و حرب کردند و عبدوس به هزیمت به سیستان آمد. سیاری، محمد بن سیف را به بُست فرستاد و برفت با عبدالله الجبلی حرب کرد، آخر صلح کردند و عبدالله را خلعت داد، چون محمد بن سیف را به بُست فرستاد شُرط سیستان علی بن سهل بن عثمان الطارابی را داد. باز سیاری، عبدوسی(٢) را دیگر راه به بُست فرستاد، چون به بُست اندر شد مردی برو بیرون آمد نام او محمد بن یزید، و همه مردمِ گریخته(٣) باز(۴) برو جمع شدند و به سواد بست اندر مهمی گشت،و عبدوس بیرون شد با سپاه، و گروهی یاران وی را بکشت و محمد بن یزید به هزیمت بشد و نهان شد. و بجست او را باز نیافت، و سیاری به سیستان فرمان یافت روز چهارشنبه چهار روز مانده از صفر سنهٔ اثنی وعشرین و مایتی، خلیفت کرد ازجهت خویش برسیستان پسرعم خویش را نصر بن منصور بن عبدالله السیّاری را پیش از وفات خویش. باز الیاسِ اسد فرا رسید از جهت عبدالله بن طاهر بر حرب کردن خوارج، و به سرای عبدالله بن القاسم فرود آمد و از نصر سیاری مال طلب کرد و هیچ مال اندر بیت المال نمانده بود، از مردمان شهر مالی بستد و الیاس بیرون شد به ناحیت بسکر و اوق به طلب خوارج، و خوارج رفته بودند سوی کرمان، بازعهد عبیدالله(۵) بن طاهر رسید نصرِ سیّاری را بر سیستان.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱. اهل بیوتات، یعنی صاحبان خانواده و این کلمه ترجمهٔ (ویسپوهر) پهلوی است که به آرامی (بربیتا) گفتندی یعنی فرزند خانواده، و در ایران قدیم هفت خانوادهٔ بزرگ بود که آنان را (ویسپوهرگان) می گفتند و در صدر اسلام بقایای آن خانواده ها را (اهل البیوتات) نامیدند و رفته رفته اعیان مملکت را عموماً اهل البیوتات گفتند. و امروز هم در ایران می گوئیم: فلان کس از خانواده است. ٢. کذا... و ظاهراً ((عبدوس)). ٣. ظاهراً باید ((مردم گریخته)) به اضافه خوانده شود، و مراد مردم متفرقه از خوارج اند که گریخته اند و چنین به نظر می رسد که بعد از خلعت دادن محمد بن سیف مر عبدالله الجبلی را چیزی افتاده باشد- از قبیل جنگی با خوارج یا با عبدالله الجبلی که در اینجا به گریختگان آن واقعه و محلی که در متن آن را ((بباز)) بدون نقطه نوشته است، اشارت می کند. ۴. کذا... ظاهراً ((باز)) و نیز محتمل است که ((باز)) نام محلی بوده است در سیستان چنان که در طوس هم محلی است به این نام که آن را ((فاز)) و ((پاز)) گویند. ینسب الیها محمد بن وکیع بن دَوّاس الفازی و غیره: و نیز محلی است در مرو، ینسب الیها ابوالعباس محمد بن الفضل بن عباس الفازی (معجم). ۵. ظاهراً، عبدالله.