سخن اندررود ها
رود بدو ضربست یکی طبیعست ودیگرصناعی، اما رود صناعی آنست که رود کدهای اوبکنده اند و آب بیاورده اند؛ از بهرآبادانی شهری را یا کشت و برزناحیتی را و بیشترین رود صناعی خرد بود واندروکشتی نتواند گذشتن.وشهرباشد کی اورا ده رود صناعیست کمتریا بیشترواین آبها اندرخوردن وکشت و برزو گیاخوارها بکارشود. وعدداین رودهاء صناعی نه محدودست کی اندران بهرزمانی زیادت و نقصان افتد.
واما رود طبیعی آنست کی آبهایی بود بزرگ کی ازگدازبرف وچشمهایی کی ازکوه و روی زمین بگشاید و بود برود و خویشتن را راه کند ورود کده وی جایی فراخ شود وجایی تنگ وهمی رود تا بدریایی رسد یا ببطیحه. وازین رودهاء طبیعی هست کی سخت عظیم نیست و آن بآبادانی شهری یا ناحیتی بکارشود،چون رود بلخ ورود مرو، بود کی ازیک رود طبیعی رودهاء بسیاربردارد و بکارشود و آن عموئ رود همی رود تا بدریا رسد یا ببطیحه، چون فرات.
1-اما نخستین رودی اندرناحیت مشرق رود خمدان است؛ کی ازکوه سرندیب بگشاید و دوازده روزه راه برود،آنگه بطیحه بندد درازای اوو پهناء او پنج فرسنگ.آنگه ازین بطیحه هم چندان رودی بگشاید
6 39
و هفت روزه راه برود؛ تا بخمدان رسد و بعضی اندرکشت و برزیکارشود و دیگراندردریای اقیانوس مشرقی افتد.
2- و دیگررودیست کیسوخوانند؛ ازمشرق کوه مانسا بگشاید و بدان جایی کی بمیانه حدود تبت{a 9} رسد وهمی رود؛ بدین کوه میان کوه وآبادانی تا برابرحد میان تبت و هندوستان برسد؛آنگه کوههاء بسیارببرد و اندرمیان آن کوهها بگذرد تا بحدود کجان و بفشوروآنگه میان ناحیت ایرش و ناحیت خورش از ناحیتهاء چین بگذرد و بدریاء اقیانوس مشرقی افتد و این رود را چون بحد بفشورافتد اورا عنان خوانند.
3- و دیگررودیست رود ثجاخ خوانند ازمشرق این کوه مانسا برگیرد؛آنجا کی آخرحد بیابانست؛ وبرکران شهرثجاخ و بریحه و کوسکان بگذرد وهمی رود تا بحدود ختن بگذرد وچون ازناحیت ساجو اندرگذرد بطیحه بندد وازنجا برود تا بحدود کچا آنگه اندرمیان ناحیت کورش و ناحیت فراجکلی بگذرد و بدریای اقیانوس مشرقی افتد و ازسوی مغرب این رود، خانهاء مرغان عکه است و برهمه لب رودخانه بچه این عکه است؛ بوقت بهاران،وپهناءرود نیم فرسنگست وهرگز پهناءاین آب نبرند واین رود چون بحدود کچا رسد؛اورا رود کچا خوانند و بدین معروف است اندرکتابها وهم ازین کوه،
1-شاید ، غبان.
40 6
هم از آن نزدیکی بماوراءالنهرنزدیکترسه رود بگشاید؛ یکی را سمایندغون خوانند. ودوم را خرایندغون خوانند.وسیم را خولندغون خوانند. وهرسه رود میان غزا و کلبانک، اندررود ثجاخ افتد.
4- وازرود کیسورودی بزرگ بردارد وبنزدیک این قلعه تبت خاقان و بکرسانگ آید وآنجا بکارشود؛ اندرکشت و گیاخوارها.
5-و دیگررودیست رود ایلا خوانند؛ ازکوه ارغاج ارت بردارد و بناحیت شمال فرود آید و بدریاء ابسیکوک 1 افتد.
6- و دیگررود جیحون است ازحدود وخان برود و برحد میان ناحیت بلورومیان حدودشکنان و خان برود؛ تا بحدود ختلان و تخارستان و بلخ و چغانیان وخراسان وماوراءالنهرهمی رود تا بحدود خوارزم آنگه اندردریای خوارزم افتد.
7- و دیگررودیست اورا خرناب خوانند؛ ازمغرب کوه قسک برود ومیان بدخشان و پارغراندرجیحون افتد واین خرناب از جیحون مهترست ولکن همه بجیحون بازخوانند از بهرآنک جیحون ازرهی دورتر رود.
8-و دیگررودیست ازسوی بتمان بشست فرسنگ برود ازکوههاء وی که از ناحیت شمال بجنوب دارد؛ تا بمنک وهلبک رسد و چون بپارغررسد اندرجیحون افتد.
9- و دیگررودیست کی او را وخشاب خوانند ازکوه وخش برود
1-ایسی گول.
6 41
بنزدیکی وخش بجیحون افتد.
10- و دیگررودیست کی از حدود کیجیان 1 و ازکوههاء ایشان برود و برمیان نوذربگذرد و بنزدیک قوادیان بجیحون افتد.
11- و دیگرچغان رودست ازچغانیان رود و بحدود ترمذ بجیحون افتد و این هرچهار ازسوی شمال بجنوب روند.
12- و دیگر دورودست یکی مهمتراورا رود درغام خوانند؛ ازحدود تخارستان بروند وهردویکی شوند میان ولوالج و خلم{b9} بروند و بجیحون افتند.
13- و دیگررودیست یکی ازحدود لمعان 2و دنپورازکوه بگشاید و برحد ینهار 3 بگذرد؛ ازسوی جنوب آنرا رود لمعان 4 خوانند و برحدود مولیان بگذرد و برشهر دون 5 وسدوسان وتلبری ومنصوره ومنجابری بگذرد؛ بنزدیکی کولی و بدریاء اعظم افتد.
14-و دیگررودیست کی آنرا سندرود خوانند و ازمغرب کوه قسک برود و این کوه قسک را نیز کوه یخ خوانند و همی رود از سوی جنوب و بحدود ملتان اندر رود لمقان 6 افتد از سوی مشرق.
15-و دیگررودیست رود هیوان ازکوه هیوان بگشاید و میان جلوت و بلوت و بیروزه بگذرد واندرحدود ملتان اندررود و اندررود لمقان 7 افتد ازسوی مغرب.
1-کمبجیان. 2-لمغان. 3-نینهار. 4-لمغان 5-شهرزور 6 و 7-لمغان
42 6
وچون این هرسه رود بهم آیند؛ آنرا رود مهران خوانند و گویند کی ازسرکوه یخ و آن کوه قسکست آبی بردمد چون فواره همچنان بدو نیم شود نیمه از آن سوی شمال فرود آید و آن رود خرنابست و نیمه بسوی جنوب فرو شود و آن سند رودست، انگه رود مهران گردد.
16-و دیگررودیست رود مهران خرد خوانند و از کوه هندوان بگشاید میان حد دهم و رای میان همانان و بلهاری بگذرد و میان نونون و نونین بگذرد و برحدود قندهارتا بحدود کولی رسد و اندردریای اعظم افتد.
17-و دیگررود اوزگند است ازپشت کوه خلخ بردارد و بر اوز گند و شهرباب واخسیکت و خجند و بنا کت برود تا بحدود چاج 1 وآنگه برستکند و پاراب و شهر کهاء بسیار بگذرد و تا بحد جندو جواره برود و با دریای خوارزم افتد.
18- و دیگررود خرساب است از آخرحد بتمان ازشمال کوه بگشاید بنزدیکی شهرخرساب برود اوزگند افتد.
19-و دیگررود اوش است هم ازآن کوه بگشاید و برمیان اوش واو رشت بگذرد و برود اوزگند افتد.
20-و دیگررود قباست هم ازاین کوه بگشاید و بنزدیک قبا برود اوزگند افتد.
1-چاچ
6 43
21- و دیگررود ختلام است وازکوه مانسا بگشاید وآنجا کی حدست میان خلخ و یغما برشهرختلام بگذرد و تا نزدیکی باب برود و برود اوزگند افتد.
22-و دیگررود پرک است از پشت کوه خلخ بگشاید و بناحیت جنوب فرورود و برحدود چاچ بگذرد و میان بنا کت و ئیوارقلاس برود اوزگند افتد.
و چون این همه آبها یکی شود ، این همه را رود چاچ خوانند و تازیان این رود را سیحون خوانند.
23-و دیگررود بخاراست. و چهاررود ازکوه بتمان میانه بگشاید ومقدارشش فرسنگ بروند و آنگاه هرچهاریکی بطیحه گردند و آنرا دریاژه خوانند انگه از وی رودی بگشاید و بر حدود سروشنه و سمرقند وسغد بگذرد واندرمیان بخارا بگذرد و بعضی ازو بکشت و برزنانجا را بکار شود و بعضی بآوازه ییکند 1 افتد{a10}.
24- و دیگررود بلخ است ازحدود بامیان بگشاید و برحدود مدر و رباط کروان بگذرد و ببلخ رسد و این همه اندرکشت و برزبلخ بکارشود.
25-و دیگررود هیدمندست ازحد گوزگانان بگشاید ازنزدیک غوربردرغش و تل و بست بگذرد وازگرد سیستان اندرآید و بعضی بکارشود و بعضی بدریاء زره افتد.
1-پیکند.
44 6
26-و دیگررود مروست ازحد میان گوزگانان و غور ازحد غرجستان بگشاید و بربشین بگذرد؛ میان دره ببرد و برمرود، ودزحنف، ولوکر، و برکدر1 و کیرنک بگذرد و بمروررسد و اندرکشتهاء مرو بکار شود.
27-و دیگررود هریست ازحدود غوربگشاید واندرکشتهاء هری بکارشود. وهری را دیگررودهاست بزرگ کی ازسیل خیزد ولکن وقت بود کی هیچ نماند ازبهرآن یاد نکردیم.
28-واندرناحیت کرمان هیچ رود بزرگ نیست و نه دریا مگر دریاء اعظم و یکی رود است خرد مقدارده آسیا آبست از حدود جیرفت بگشاید و تیزهمی رود و بیشتربکار شود اندرگرمسیرکرمان و باقی بنزدیکی هرموز بدریاء اعظم افتد.
29-و دیگررود سکانست اندرپارس ازکوههاء روستا رویگان بگشاید وعطف کند وازگردشهرکوراندرگردد و میان نجیرم و سیراف بدریاء اعظم افتد.
30- و دیگررود خویدانست از ناحیت خویدان بگشاید از پارس و برمشرق توج بگذرد و میان کنافه و نجیرم بدریاء اعظم افتد.
31- و دیگررود شادکانست 3 ازناحیت بازرنج بگشاید از پارس و بر گوشه مغرب از توج بگذرد و بدریای اعظم {افتد}
1-شاید: برکدز 2-شاد گان
6 45
32-و دیگررود سیرینست کزکوه دنباد 1 برود از ناحیت بازرنج و میان وایکان و لارندان بگذرد و برحدود ارگان بشهر بگذرد میان سینیزوکنافه بدریای اعظم افتد و این هرچهار رود ازناحیت شمال بناحیت جنوب رود.
33-و دیگررود کرست کی ازحد ازد از روستا کروان رود از پارس و روی بمشرق نهد وهمی تا باصطخربگذرد بر جنوب وی و بدریای بجگان3 افتد.
34-و دیگررود فروابست هم از پارس از روستاء فرواب رود روی بمشرق نهاده و چون بناحیت اصطخررسد عطف کند و برمشرق اصطخراندررود کرافتد و این رود کر درست ترین آبیست اندرپارس و بهترین.
35- و دیگررود طاب است ازکوه جیلورود کی بحدود سپاهانست و بحد میان خوزستان و پارس بگذرد و بدریاء اعظم افتد و شهرماهی روبان اندرمیان این آبست بین دریا.
36-و دیگررود سردن هم ازکوه جیلورود و قبرود طاب اندرافتد و شهرسردن اندرمیان آن دو رودست.
37-و دیگررود شوشتراست اندرناحیت خوزستان و ابتدا اوازحدود شهرجبال رود و برشوشتر{b10 } و سوق الارها و اهواز و جبی و باسیان بگذرد تا بدهنه شیرو حصن مهدی رسد، آنگه بدریای اعظم افتد
1-دینار. 2-بختگان.
46 6
38- و دیگررود مسرقان اندرخوزستان، رودیست کی ازرود شوشتربردارد و تا اهوار برود و همه کشتها را آب دهد و آنچ بماند باز رود شوشترافتد بنزدیکی اهواز و شهرعسکر و مکرم
اندرمیان این دورود افتد.
39- ودیگررودیست هم ازرود شوشتربردارد؛ ازحد باسیان و کستیهاء 2 باسیان، و خان مردونه، و دورق را آب دهد تا بحدرام اورمزد.
40-و دیگررود شوشست ازحد کرخه بردارد از شاخی از شاخهاء کوه ناحیت جبال و همی رود تا سواد شوشتررا و شوش را آب دهد و میان شوش و بدوشاوور برود تا بحد بصنی رسد همه اندرکشتها بکار شده باشد.
41- و دیگررود رسست اندرحد شمال و اندرناحیت غوز،رودی بزرگ است،سیاه و گنده، ازآن کوه کی اندرحد میان کیماک است وخرخیزبرود واندرمیان غوزبگذرد و بدریای خزران افتد.
42- و دیگررود ارتشست، هم ازین کوه گشاید، آبیست بزرگ وسیاه، لکن خوردنیست وشیرینست واندرمیانه غوز و کیماک برود تا بده جوبین 3 رسد از کیماک، آنگه اندررود آتل افتد.
43-و دیگررود آتل است کی هم ازین کوه گشاید از شمال ارتش، رودیست عظیم و فراخ و اندرمیانه کیماکیان همی رود تا بده جوبین 4رسد، آنگه اندرحد میان غوز و کیماک همی رود روی بمغرب
1-عسکر مکرم. 2 شاید، کشتهاء. کوست درپهلوی بمعنی جهت و طرف نیز آمده است. 3 و4 چوبین.
47 6
کرده، تا بربلغاربگذرد؛ آنگه عطف کند ازسوی جنوب اندرمیان بجناک ترک و برطاس بگذرد،و اندرمیانه شهرآتل ازحد خزران برود آنگه بدریای خزران افتد.
44-ودیگررود رومسست ازمیان صقلاب برود روی بمشرق نهاده تا بحدود روس آید، آنگه برحدود ارتاب و صلاب و کویافه کی شهرها، روسست، و برحدود خفجاخ بگذرد، آنگه عطف کند و روی بجنوب نهد بحدود بجناک، واندررود آتل افتد.
45-و دیگررود روتا است وازکوهی کی برسرحدست میان بجناک و مجفری وروس برود،آنگه اندرمیانه حد روس افتد و بصقلاب رود آنگه بشهرخرد آب رسد؛ ازصقلاب و اندرکشتها وگیاخوارهاء ایشان بکار شود.
46- و دیگررود دجله است از کوههاء ایمذ 1بگشاید بربلدوموصل و تکریت و سامره بگذرد،میانه بغداد ببرد و میانه واسط ببرد تا بمذارو بله 3 و حدود بصره رسد، آنگه اندر دریای اعظم افتد، و از دجله بنزدیکی فتح رودی بردارد آنرا نهرمعقل خوانند ببصره رود و رودی دیگر بردارد هم از دجله برابله آنرا نهرابله خوانند، راست برود از سوی مغرب تا بحدود بصره اندرنهرمعقل افتد و آنگه از بصره برود و آنجا نهردبیس خوانند تا بنزدیکی عبادان بدجله باز افتد. و میان واسط و مذار
1-آمد = دیاربکر. 2-ابله.
تایپ مینه
48 6
ازدجله رودی بردارد، وازودوبطیحه بندد{11a} آنرا بطایح بصره خوانند.
47-وازکوه ارمینیه دورود برود، آنرا زابیر1خوانند، یکی را زاب الاصغر،خوانند و دیگررا زاب الاکبر، میان مغرب و جنوب بروند و میان شهرحدیثه و شهرسن اندردجله افتد.
48-و دیگردورودست یکی را رود ساس ۱خوانند وازکوه ارمینیه بردارد واندرکشتها بکارشود؛چون بشهرعکبره رسد هیچ نماند. و دیگررود ازین کوه بردارد،آنرا نهروان خوانند،اندرکشتها بکارشود، چون بشهر نهروان رسد هیچ نماند.
49- دیگررود فراتست کزکوه علیق رود، ازمیان ناحیت روم و کوه لکام ببرد و بحدود ملطیه آید وهمچنین روی بجنوب نهاده و[ از ] شمیشاط و سنجه و بالس بگذرد آنگه عطف کند، ومیان مغرب و شمال فرود آید تا برقه و قرقیسیاورحبه، وعانه، وهیت، وانباربگذرد، وبازعطف کند ومیان جنوب بگذرد تاببطیحهء کوفه رسد و چون ازانباربگذرد؛رودی ازوی بگشاید کی آنرا نهرعیسی خوانند و تا ببغداد برود واندردجله افتد و مردم از فرات بکشتی ازین رود بدجله روند و اززیر این نهرعیسی رودی دیگربردارد هم از این رود، مهمترازنهرعیسی، آنرا نهرصرصرخوانند واندرکشتهاء شهر صرصربکارشود. واززیراین نیزرودی بگشاید؛مهمترازنهرصرصرو آنرا نهرالملک خوانند. واندرکشتهاء شهرنهر الملک بکار شود. واززیراین رود بگشاید بحدود کربلا
1-زابین 2-سابس؟
49 6
وآنرا نهرسوراخوانند؛برود تا هم اندربطیحهء واسط افتد.وشهرجامعین اندرمیان این دورود افتد، یکی عمود فرات ودیگرنهر سورا.
50-و دیگررودیست بحدود خراسان آنرا رود هرند خوانند، ازکوه طوست برود برحدود آستو1وجرمگان برود ومیانهء گرگان ببرد و بشهرابسکون رود و بدریای خزران افتد.
51-و دیگررودیست اندرحدود طبرستان آنرا تیژن رود خوانند ازحدود کوه قارن ازنزدیکی پریم برود و برساری بگذرد و بدریای خزران افتد.
52-ودیگررودیست کی رود باول خوانند، ازکوههاء قارن برود و برمامطیربگذرد واندر دریای خزران افتد.
53-ودیگررودیست کی آنرا هرهزخوانند؛ ازکوههاء ری ولارجان، ازحد طبرستان برود و تا بنزدیک آمل برود وبیشتراندرکشت و برزبکارشود وباقی اندردریای خزران افتد.
54-ودیگررودیست آنرا سپید رود خوانند؛ازکوه حویرث رود از ناحیت ارمینیه روی بمغروب و میان گیلان ببرد و اندر دریای خزران افتد.
55-ودیگررودیست آنرا رود ارس خوانند ازمشرق کوه ارمینیه برود ازنجا کی بروم پیوسته است و روی بمشرق کرده هیم رود تابر
________________________________________________________________
1-استوا،ولایتی که قوچان امروزی آن بوده است.
50 6
ورتان بگذرد و برحد میان آذربادگان و ارمینیه و میان اران بگذرد تا بدریای خزران افتد .
۵۶- و دیگر رود کرست اندر ناحیت اران از آن کوه گشاید کی میان اران و سریر است. و روی بمغرب کرده همی رود تا بر حدود شکی و قبیله برود و بر بردنج [ b۱۱] بگذرد ، انگه بارود آرس ۱ یکی گردد و هر دو بمیان موقان و با کو بگذرد و بدریای خزران افتند .
۵۷- ودیگر رودیست بناحیت اران۲ آنرا نهر میجان ۳ خوانند از آخر حدود کوههاء تهامه رودانک بمشرق نزدیکتر است . و بشهر وادی میجان ۴ بگذرد و بسیوه و شهرهای حضر موت بگذرد و بریگ احقاف بگذردو بدریای اعظم افتد .
و اما ببلاد شام هیچ رود بزرگ نیست .
۵۸- و دیگر رودیست از عمل بقلاررود از میانه روم آنرا نهرالکروم خوانند وبدریای گرزیان رسد .
۵۹- ودیگر رودیست از عمل افلاخونیه رود از روم و بر شهر طنابری بگذرد و بدریای گرزیان رسد .
۶۰- و دیگر رودیست از عمل ابسیق رود از روم و بر شهر بنداقلس و دیدون ۶ بگذرد و بدریای تنقیه ۷ افتد ، اندر روم .
____________________________________________________________________________
1-ارس. 2-مینورسکی"اران" را عرب ترجمه کرده است.
3و4-بیجان. 5-شپوه. 6-ندیدون=بدیدون. 7-نیقیه.
۶ 50
۶۱- و دیگر رودی هم ازایدر برود و بر میان حد عمل باطلیق ۱ و عمل بقلار بگذرد و انگه بناحیت جنوب همی رود میان خاک و تنقیه ۲ تا بدریای تنقیه ۳ افتد .
۶۲- و دیگر رود نیل مصرست از جیل القمر اندر جنوب ده رود بزرگ برود و از هر پنجی یک بطیحه بندد ، انگه از هر بطیحه سه رود بگشاید و ازهرشش رود یکی بطیحه بندد، بیرون ازحدود نوبه اندرجنوب،آنگه رود نیل ازین بطیحه بگشاید و میان نوبه فرود آید، روی بشمال نهاده و همی رود تا همه ناحیت نوبه ببرد،آنگه عطف کند سوی مغرب تا بشهرسکره ۴ رود ، آنگه عطف کند و از سوی مشرق باز گردد تا بر طرف کوه الواحات و بر شهر اسوان بگذرد و راست فرود آیدروی بشمال نهاده همه ناحیت مصر ببرد و براخمیم ، وفیوم ، وفسطاط بگذرد و اندر دریاء تنیس افتد .
۶۳ – و از آن ریگ کی میان نواحی مصرست و میان دریای قلزم رودی بگشاید عظیم و روی بمغرب نهد و میان نوبه ببرد بپهنا ، و آنجا کی شهر کابیلست از آن نوبیان ، و آن قصبهء ایشانست ، اندر رود نیل افتد و این را رود رمل المعدن خوانند .
۶۴- و از نیل رودی بر گیرد بزرگ بنزدیکی فسطاط و اندر کشتها بکار همی شود تا با سکندریه رسد و آنچ بماند بدریای تنیس باز افتد .
____________________________________
۱-ناطلیق . ۲و ۳ – نیقیه. ۴- سکر
52 6
56 -واندرشهرهاء افریقیه و ظنجه و تا بناحیت سوس الاقصی هیچ رودی نیست؛عظیم مگرچونانک خورد را و کشت و برز را بکار شود .
وهمچنین اندرناحیت سودان هیچ رود را خبر نیافتم اندر کتابها و اخبار ها .
۶۶- و دیگر رودیست بمغرب ناحیت روم از کوه بلغمری رود روی بمشرق نهاده و همی رود تا بجای صقلا بیان کاندر ناحیت روم اند ، برود و بناحیت برچان بگذرد و آنچ بماند اندر خلیج افتد ، آن را رود بلغری خوانند .
۶۷-و دیگر رودیست آنرا نهر تاجه خوانند ، از کوه اندلس یگشاید از نزدیک شهر طلیطه و از گرد شهر طلیطله اندر آید و بسوی مغرب رود، آنگه عطف کند از سوی مشرق و بمغرب باز گردد و همی رود تا بحدود هارده و حدود شنترین . و چون بشنترین رسد ، بدریای اقیانوس مغربی افتد [ a۱۲ ] .
و اندرین همه جهان هیچ رود نیست بزرگ کی اندرو کشتی تواند رفتن مگر اینک ما یاد کردیم . و اما اندر ناحیت جنوب هیچ رود بزرگ را ذکر نیافتیم البته مگر رود .
۶۸- بجه را کی گویند کی رودی است کی از کوهی رود اندر جنوب و میان بجه ببرد دو بنزدیکی حبشه بدریا افتد . و الله اعلم ولا قوه الا بالله .