سخن اندرنهاد دریاها و خلیج ها
۱-نخست دریای اخضرست این کی اوقیانوس مشرقی گفتیم وحد اوآنک معلومست؛ازآخرعمارت جنوب تا بخط استوا و جزیزه واق واق وشهرهای واق واق و ناحیت چینستان وکرانه شهرهای تفرغزوخرخیزاست ومرین دریا را هیچ خلیج معروف نیست.
۲-و دیگردریا، اقیانوس مغربیست وحد اوآنک معلومست ازآخرشهرها، سودانست وشهرها مغرب وسوس الاقصی تا بخلیج رومی و آخرشهر ها، روم وسقلاب تا بجزیره تولی، مرین دریا را یکی خلیجیست کی بدان خلیج این دریا با دریا رومی پیوندد.
۳- دیگردریا بزرگست کی آنرا بحرالاعظم خوانند.حد مشرق این دریا پیوسته است بدریا اقیانوس مشرقی ومقدارسیکی از خط استوا برین دریا گذرد وحد شمالی ازین دریا ازچین آغاز کنند و برشهرهای هندوستان وشهرها سند بگذرد و برحدود کرمان و پارس بگذرد وهمچنین برحدود خوزستان وحدود بصره ۱ وحد جنوبی از ین دریا ازجبل الطاعن آغاز کند و بر ناحیت زابج بگذرد و بر ناحیت زنگستان وحبشیان رسد و حد مغربی ازین دریا خلیجیست کاو گرد همه ناحیت عرب اندر گردد.
و این دریا را پنج خلیج است:یکی ازآن خلیجیست ازحد حبشه بردارد.
{۱} مینورسکی صیمره خوانده است.
۱۲ ۳
بسوی مغرب بکشد برابرسودان،آنرا خلیج بربری خوانند وخلیجی دیگرهم بدین پیوسته برود{به} ناحیت شمال فرود آید تا حدود مصرو باریک گردد تا آنجا که پهنا اویک میل گردد، آنرا خلیج عربی خوانند وخلیج ایله نیزخوانند وخلیج قلزم نیز خوانند، وسیم خلیج ازحد پارس برگیرد درمیانه مغرب و شمال بکشد تا آنجا کی میان وی و خلیج ایله شانزده منزل بود بر جمازه وآنرا خلیج عراق خوانند وجای عرب همه اندرمیان این دوخلیج است، خلیج ایله وخلیج عراق وچهارم خلیج پارس خوانند ازحد پارس برگیرد با پهنا اندک تا بحدود سند. و پنجم { ۳ } خلیج ازحدود بلاد هند برگیرد خلیجی گردد بناحیت شمال فرود آید آنرا خلیج هندوی خوانند.
وهرجایی را از این دریا اعظم بدان شهروناحیت بازخوانند کی بدو پیوسته است چونانک در{ یا } پارس و دریا بصره و دریای عمان و دریای زنگستان و دریای هند وآنچ بدین ماند و اندرین دریا معدن همه گوهرهاست کاز دریا خیزد و درازا این دریا هشت هزارمیلست و پهناش مختلف است بهرجایی واندرین دریا ازحد قلزم تا بحد چینستان اندرشبانروزی دوبار مد وجزرباشد. مد آن بود کاب بیفزاید و برترآید و جزر آن بود کاب بکاهد و فروتر شود و اندرهیچ دریا دیگرمد و جزر نیست الا بفزودن و کاستن آبها اندررودها.
۴-و دیگردریای رومیانست اندرناحیت مغرب وصورت آن دریا
۳
چون صورت صنوبراست. وحد مغربی از وی پیوستست بدریا اقیانوس مغربی وحد شمالی این دریا شهرها اندلس و افرنجه و رومیانست وحد مشرقی این دریا شهرها ارمینیه و بعضی ازروم وحد جنوبی ازوی شهرها شام و مصرو افریقیه وطنجه است. مرین دریا را دو خلیجست یکی آنک بدریای اقیانوس پیوندد و دوم خلیجیست برکردار رود میان روم ببرد و برکناره قسطنطنیه بگذرد و بدریای گرزیان رسد و هیچ دریا نیست کی گرداگرد او آبادان ترازین است و درازا این دریا چهارهزارمیلست و پهناش مختلف است. وبیشترین پهنا خلیج قسطنطنیه چهار میل است. و باریکترین جایی از خلیج مغربی ده فرسنگست و ازین کران بدان کران دیگرنتوان دیدن.
۵- دیگردریای خزراست، ناحیت مشرق ازو بیابانیست کی بفوز و خوارزم پیوسته و ناحیت شمال بفوز و بعضی از خزران پیوسته است و ناحیت مغرب ازو شهرها گیلان و دیلمان و طبرستان و گرگان پیوسته است و این دریا را هیچ خلیج نیست. و درازای هیچ چیز{۱} نخیزد مگرماهی.
۶- و دیگردریای گرزیانست اورا دریای بنطس خوانند و حد مشرق
۱-دراصل : هیچیز.
۱۴ ۳
او حدود الان است. وحد شمال جایها بجناک و خزران و مروات و بلغاراندرونی و صقلاب است. وازحد مغرب او ناحیت برجانست، و ازوی حد جنوب ناحیت رومست و درازاء این دریا هزار و سیصد میل است، اندر پهنا سیصد و پنجاه میل است.
۷- دیگردریای خوارزم است؟ ازخوارزم برمقدارچهل فرسنگ اندرمیان مغرب و شمال واز گرد اوهمه جای غوزیان است و گرد برگرد این دریا سیصد فرسنگ است و این هفت دریاست و بیرون از ین، دریا یکهاء خرد بسیار ست تلخ وشیرین . اما دریایکهاءخرد که آبش شورست یازده دریاست: یکی دریای:
۸-ماوطس باخرحد صقلابست اندرجهت شمال و درازاء این دریا صد فرسنگست اندرپهناء سی فرسنگ از دریای گرزخلیجی بدو- پیوندد وازین دریا خلیجی باقیانوس مغربی پیوندد واز گرد او ویرانیست.
۹-و دوم دریای کبوذان بارمینیه درازاء{۳} او پنجاه فرسنگ است اندرپهنای سی فرسنگ. اندرمیان این دریا دهیست کبوذان گویند و این دریا را بدان بازخوانند واز گرد او آبادانیست و اندر او هیچ جانورنیست از شوری آبش مگرکرم.
۱۰- وسیم دریاء مرده اندرشام و اندروهیچ جانورنیست البته تلخی آبش. درازاء او سه روزه راهست اندرپهناء دو روزه.
15 ۳
۱۱- چهارم دریای نویطه1 است اندرروم درازاء روزه اندر پهناء دو روزه و گرد او آبادانیست و اندرماهی بسیارست.۱۲- و پنجم دریاء صماطی ۲ هم اندرروم، اندردرازاء سه روزه و اندر پهناء یک روزه و از گرد او آبادانیست و اندر او ماهی بسیارو گویند؛کی اندرواسب آبیست.
۱۳-هشتم دریای یون اندرپارس بنزدیکی کازروندر ازاء او ده فرسنگست اندرپهناء هشت فرسنگ و از گرد او آبادانیست واین دریا را منافع بسیارست ۱۴- هفتم دریای با سفهرسی ۳ اندرپارس بنزدیکی شیراز درازاء اوهشت فرسنگ اندرپهناء هفت فرسنگ.از گردا و آبادانی و کم منفعت ۱۵- هشتم دریای جنکان اندرپارس درازاءاو دوازه فرسنگست اندرپهناء ده فرسنگ واین دریایی با منفعت است واز گرد او آبادانی .
۱۶-ونهم دریای بجکانست3 اندرپارس درازاء{او} بیست فرسنگ است اندرپهناء پانزده فرسنگ و اندروی نمک بندد واز گرد او جای دد گانست و ازین دریا چشمه بگشاید بحدود دارا گرد و همی رود تا بدریا رسد.
۱۷-دهم دریای توزکوک ۵ اندرخلخ درازاء او ده فرسنگ است اندر پهناء هشت فرسنگ و اندرنمک بندد.هفت قبیلت خلخبان را نمک ازنجاست .
۱۸- یازده دریای ایسکوکست ۶ میان چگل و تفزغز درازاء او سی فرسنگ اندر پهناء بیست فرسنگ و شهر برسخانبر کران این دریاست.
و اما دریایکهایی که آبش شیرینست عدد او پدید نیست، بهری را
۱-این کلمه تضعیف و تغییرشکلی است از(فارطه) که این خرداد به (ص ۱۱۳) ذکری از آن کرده است. ۲-میماطی ۳- باسفویه ۴-بختگان. ۵- توزگول. 6- ابسی گول
۱۶ 3
دریا خوانند و بهری را بطیحه خوانند. آنک معروفست الا{آ} نک دریا خوانند؛هفت دریاست ۱۹-یکی دریای مصرکان را بحیره تنیس خوانند و بدریای روم پیوسته است و رود نیل اندروهمی ریزد. این دریا به تابستان شیرین بود و بزمستان کی رود نیل اند کی بود شود بود. واندرمیان این دریا دو شهراست؛یکی تنیس نام و یکی دمیاط.همه جامهاء با قیمت کی از مصرخیزد ازین دو شهرخیزد در ازاء این دریا، نزده فرسنگ است اندر پهناء پانزده فرسنگ ۲۰- دوم دریاء طبریه اندر شام در ازاء او دوازده فرسنگ اندر پهنا هفت فرسنگ.21- سیم دریاء1 اندرروم.ازگرد اوآبادانی درازاء اوهشت فرسنگ اندرپهناء پنج فرسنگ.22- چهاردریاءرئیس اندرروم، ازگرد اوآبادانی درازاء او پنج فرسنگ اندرپهناء پنج فرسنگ. ۲۳- پنجم دریای ارزن اندرپارس به نزدیکی شیراز،ماهی شیراز ازین دریاست درازاء ده فرسنگ اندرپهناء هشت فرسنگ. ۲۴- ششم دریای زره بسیستان از گرد او آبادانیست و دهها،مگرازآن سوی کی به بیابان بازدارد، درازای او سی فرسنگ است اندرپهناء هفت فرسنگ و گاه بود کی آب این دریاء زره چندان بود کی ازو رود های خیزد کی بکرمان بگذرد و بدریای اعظم شود{a ۴ }.۲۵- هفتم دریاژه کاندرحد سبزوشنه ۲ است کی ازچهاررود پیوندد کی ازبتمان گشاید اندرمیان کوههاست. ازو رودی بگشاید کی آب سمرقند و بخارا وسند ازآنجاست،مقدار چهار
۱-تنتیه> Niqiya * =Nicaea * 2-شاید،سیروشته باباء مجهول که همان اسروشنه است.
۳ ۱۷
فرسنگ اندرچهارفرسنگ.
واین ازآن دریایکهای است کی معروفست ومرورا اندرکتابهاءاخباریاد کرده است و بیرون ازین دریایکهاءخرد بسیارست، چون دریایکهاء کی ۲۶- یکی ازواندرکوههاء گوزگانست اندرما نشان به نزدیکی بسترآب، درازاء اوفرسنگی اندرپهناءنیم فرسنگ.و۲۷ – چنانک اندرکوههاء طوسست و کوههاءطبرستانست ولکن نه معروف اند ونه قدیم ویا وقت بود کی خشک شود؛چنانک هیچ آب نماند از بهرآن یاد نکردیم.
و اما آبهایی کی آنرا بطیحه خوانند آن بسیارست ولکن آنچ معروفست نه بطیحه است ۲۸-۲۹-۳۰- سه اندروی ۱ویرانی جنوبست ازآن سوی نوبه بنزدیک جبل القمرکی ازورود بگشاید؛ازهرپنجی یکی بطیحه بندد؛آنگه ازین بطیحه رود نیل بگشاید وبمیان نوبه وبلاد مصربگذرد؛تا بدریاءتنیس افتد.32 -31 و دو دیگردوبطیحه بصره است وازگرد وی آبادانی ودهها وشهرکها بسیارست.3۴- وهفتم بطیحه بخارا او را آوازه یکند خوانند،اندربیابانست. ۳۵ – وهشتم اندراهالی چینستان، اندرحدود شهرخمدان.۳۶- ونهم اندر شمال چینستان.
۱-کلمه "وی" بنظرمیرسد.
۱۸ ۴
وهمه این دریاها وبطحیهایی است کی آبش شیرینست واندروماهی بسیارست و صیادان اندرو کارکنند وآن بطحیها کی جزاینست گاه آید کی خشک شود ازبهرآن یاد نکردیم.