گشایش کتاب
الیمن والسماده سپاس خدای توانا جاوید را،آفریننده جهان وگشاینده کارها وراه نماینده گان خویش را 1بدانشها گوناگون،ودرود بسیاربرمحمد وهمه پیغمبران.
فرخی وپیروزی ونیک اختری امیرالسیدالملک العادل ابی الحرث ۲محمد بن احمد مولی امیرالمومنین اطال الله بقاه وسعادت روزگاروی آغازکردیم؛این کتاب را اندرصفت زمین درسال سیصد وهفتاد ودوازهجرت پیغمبرصلوات علیه و پیدا کردیم اندروی صفت زمین و نهادوی ومقدارآبادانی وویرانی وی وپیدا کردیم همه ناحیتهای زمین و پادشایی های وی آنچه معروفست باحال هرقومی کاندرناحیتهای مختلف ورسمهای ملوک ایشان چونانک اندرین روزگارماهست{a۲} باهرچیزی که ازآن ناحیست خیزد.
و پیدا کردیم همه شهرهای جهان که خبراویافتیم اندرکتابهای پیشینگان(و یا)د کرد ۳ حکیمان،باحال آن شهربه بزرگی وخردی واندکی وبسیاری نعمت وخواسته ومردم وآبادانی وویرانی وی،ونهادهرشهری ازکوه ورود و دریا وبیابان با هرچیزی که ازآن شهرخیزد.
۱-مینورسکی خویش نما{= khwish-numa }خوانده است.۲-ابی الحارث.
۳-{ویا}درمتن نسخه کمی محوشده است.
۸ 1-2
وپیدا کردیم نهاد دریاها،همه جهان وجایهای وی ازخرد و بزرگ وودایهای کاورا خلیج خوانند؛باهرچیزی که ازآن دریا خیزد.
وپیدا کردیم همه جزیره هایی که بزرگست ۱ ازآبادان وی وویران وحال مردم وی وهرچیزی که ازآن جزیره خیزد.
وپیدا کردیم همه کوهها،اصلی کاندرجهانست ومعدنهای گوناگون کاندرویست وجانورانی کانجا باشند.
وپیدا کردیم همه روزها کی اندرجهانست بزرگ ازآنجا کی پیداشود تا آنجا کی اندردریا افتد، یا بکارشود اندرکشت وبرز،خاصه آن روزها کی اندروکشتی تواند گذشتن ازآنک آبها خرد{را} عدد پدید نیست.
وپیدا کردیم همه بیابانها وریگهای که معروفست ۲ اندرجهان با مقداروی بدرازاوپهنا.
سخن اندرنهاد زمین ازآبادانی وویرانی وی
۱-زمین گرد است چون گویی و فلک محیطست بروی، گردان بردوقطب،یکی را قطب شمالی خوانند ودیگررا قطب جنوبی.
وهرگویی که باشد ۲چون دودایره بزرگ براوکشی که یکدیگررا ببرند برزاویه قایمه، آن دودایره مرآن گوی و ابرچهارقسم ببرند،هم چنین زمین مقسومست بچهارقسم بدودایره: یکی را دایره –
۱-دراصل،کبزرگست.2-دراصل: کمعروفست.۳-دراصل :کباش.
۲ 9
الافاق خوانند،ودیگررا خط الاستوا خوانند. اما دایره الافاق ازناحیت مشرق برود؛بآخرآبادانی زمین کی برقطب جنوب بگذرد و برناحیت مغرب بگذرد تا بازمشرق رسد واین دایره آنست که جدا این نیمه ظاهرآبادان اززمین، ازآن نیمه پوشیده کاندرزیرماست وخط استوا دایره است کی ازحد مشرق برود و برمیانه زمین بگذرد بردورترین جایی ازهردوقطب تا بمغرب رسد و هم چنین همی رود تا بازبمشرق رسد.
۳- وآبادانی اندرچهاریک شمالیست ازین نیمه کی بخط استوا پیوسته است، وبعضی نیزآبادانیست اندرچهاریک جنوبی، ازین نیمه بخط استواپیوسته، ومقداراین آبادانی کاندرشماست، پهنا شست و سه درجه است اندردرازنای صدوهشتاد درجه، ازآنک دایره مهمترین کی گرد زمین برگردد؛سیصدو شست درجه باشد، ومقدارآبادانی کاندرناحیت جنوبست،هفده درجه وکسریست اندرصدوهشتاددرجه ومقدارمساحت این هردونه یک همه زمینست،همه شهرهای جهان وپادشاییها مختلف ودریاها وکوهها و رودها وهرجایی که جانوراندرو ماوی دارد؛اندرین نه یک زمینست که یاد1 کردیم.
۴-اما ناحیت مشرق آخرشهری ازوی قصبه چینستانست اورا خمدان خوانند؛برلب دریا سبزیست، این دریا را رومیان اقیانوس مشرقی خوانند وتازیان بحرالاخضرخوانند وچنین گوید ارسطاطالیس اندرکتاب آثار –
1.دراصل: کباد.
۲ ۱۰
علوی که این دریا گرد زمین برگردد،چون دایرةالافاق وکشتی اندرین دریا{b ۲} کارنکند وهیچ کس این دریا را نبریده است وندانند کی آخراوبا کجاست وهرچند کی آبادانیست،این دریاهمی بینند ونتوانند بکشتی بریدن الامقداری کی به آبادانی سخت نزدیکست.
وهمچنین بناحیت مغرب آخرشهرها اوراسوس الاقصی خوانند که برلب آن دریاست کی اورا اقیانوس مغربی خوانند وآب این دریا مانند است با آب دریا اقیانوس مشرقی برنگ وطعم وبوی وهمچنین هرچند کی آبادانیست اندرمغرب اندرناحیت شمال وجنوب این دریا بدو پیوسته است ونتوانند بکشتی گذشتن الا آنک نزدیکست بابادانی.
پس ازین قیاس کردند وگفتند کی هردودریایکیست کی گرد زمین برمیگردد برمشرق و مغرب و برهردوقطب بگذردوازبهراین دریاست کی کس نداند کی اندران نیمه دیگرچیست البته.
۵- واما خط استوا ازین نیمه بیشترین اندردریا اعظم گذرد و ازخط استوا اندرسوی شمال شست وسه درجه آبادانیست وازپس آن جانورنتواند بودن ازسختی سرما کانجاست تا به قطب شمالی.
وامااندرناحیت جنوب ازخط استوا بعضی دریا دارد ودیگرسخت گرماست ومردمان آنجا ازطبع مردمی دورتراند، زنگ بانند وحبشیان وآنچه بدین ماند وازپس آن تا به قطب جنوبی کس نتواند بودن ازسختی گرما اووبالله التوفیق.